Category: Գրադարան
Published on 29 December 2012
Print

                                                                                                                                                                           Նախնական տարբերակ

ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ

ՆԵՐԿԱՆ ՈՒ ԱՊԱԳԱՆ 

ԴԷՊԻ ԿԱՏԱՐԵԱԼ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ

                                                                   Նուիրում եմ բոլոր ժամանակների   բոլոր  ազգերազատասեր մարդկանց...

 

 

ՆԵՐԱԾՈՒԹԻՒՆ

ժողովրդավարութիւնը մեծագոյն համամարդկային արժեքներից է։  Պետութիւնների ժողովրդավարականութեան կողմնակիցներն արձանագրում են, որ իր բոլոր թերութիւններով հանդերձ  ժողովրդավարութիւնը հասարակական հարաբերութիւնների կարգաւորման եւ ազգային պետական կեանքի կառավարման լաւագոյն համակարգային հնարաւորութիւնն է։  Ընդգծւում է նաեւ այն, որ ժողովրդավարութիւնը դարձել է միջազգային հարաբերութիւնների կարգաւորման, պետութիւնների խաղաղ գոյակցութեան եւ զարգացման գլխաւոր նախապայմանը։

Պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում գործած ժողովրդավարութեան զանազան դրսեւորումների մասին ես կխօսեմ միայն ըստ անհրաժեշտութեան։ Աւելորդ եմ համարում անդրադառնալ հանրայայտ եւ բազմիցս մատուցուած ճշմարտութիւններին, քանի որ ժողովրդավարութեան մասին հազարաւոր գրքեր ու յօդուածներ են գրուել։

21-րդ դարում գործող ժողովրդավարական համակարգերը, նրանց իւրահատկութիւնները տարբեր հեղինակների կողմից մատուցուած են հանգամանօրէն։  Այդ համակարգերը էականօրէն տարբերւում են իրարից՝ պետութիւնների կառուցուածքով, ընտրական համակարգերով, իշխանութեան ճիւղերի ձեւաւորման եղանակով, սակայն ընդհանրական են անպայմանօրէն ժողովրդի կամքով ձեւաւորուող ժողովրդի ներկայացուցչական մարմիններով՝ խորհրդարաններով։

Ժողովրդավարութեան վերաբերեալ պատկերացումները տարբեր են։ Տարբեր են նաեւ ժողովրդավարական համակարգերը։ Այդ տարբերութիւնները ժողովրդավարութիւններին չեն խանգարում ունենալ ընդհանրական՝ համանման բաղադրիչներ, սակայն ակնյայտօրէն խոչընդոտում են ժողովրդավարութեան համընդհանուր եւ համապարտադիր համակարգի կայացմանը։

Ժողովրդավարութիւնը` «դեմո-կրատիա»-ն, որպէս հասկացութիւն ներկայանում է հնագոյն ժամանակներից եւ նոյնքան հին է որքան մարդկային քաղաքակրթութիւնը, սակայն տարբեր ժամանակներում այն տարբեր բովանդակութիւն է ունեցել։ Այդ տարբերութիւնը նախ եւ առաջ դրսեւորուել է տարբեր դարերում գործած ժողովրդավարական համակարգերում  «դեմոս»-ի բովանդակութեամբ՝ պարունակութեամբ։ Մեր օրերում «դեմոս»-ը, թւում է, ստացել է իր վերջնական սահմանումը։ Այն ներառում է բոլոր մարդկանց` անկախ նրանց սեռային, կրոնական, ռասսայական եւ այլ առանձնահատկութիւններից։ Թերեւս վերջին խոչընդոտը  մարդկանց քաղաքացիութիւնն է, առանց որի նոյն տարածքում ապրող մարդիկ կարող են ունենալ կամ չունենալ տուեալ տարածքի կառավարմանը մասնակցելու՝ քուէարկելու իրաւունք։

Կարծում եմ ժողովրդվարութեան հարցում ընդհանուր յայտարարի գալու ձգտումը կարող է շահել, եթէ մենք նախ փորձենք ճշտել ժողովրդավարութեան տեղը  գիտական համակարգում։ Իմ կարծիքով դա առաջնային հարցերից մէկն է։  Կայ տեսակետ, որ ժողովրդավարութիւնը  պատկանում է քաղաքագիտութեան ոլորտին։ Համեմատաբար պակաս են ժողովրդավարութիւնը իրաւագիտական ոլորտի բաղկացուցիչ համարողները։ Այս հարցի վերաբերեալ մեր մոտեցումը ներկայացնելուց առաջ փորձենք հստակեցնել ժողովրդավարութիւն հասկացութեան առանցքային բովանդակութիւնը։

Ժողովրդավարութիւնը բարդ բառ է՝ բաղկացած ժողովուրդ եւ վարել-իշխել-կառավարել արմատներից։ Ժողովուրդ նշանակում է մարդկային հաւաքականութիւն։  Պետութեան պարագայում այդ պետութեան հիմնական բնակիչները կոչւում են նաեւ քաղաքացիներ։ Վարելու- կառավարելու-ինքնակառավարուելու տարիքային սահմանափակումը որպէս կանոն արտայայտւում է քաղաքացու չափահասութեան պահանջով։ Տարբեր մասնագէտներ այլեւայլ շեշտադրումներով մատնանշում են ժողովրդավարութեան բաղադրիչների փունջը, սակայն բոլորն էլ ընդունում են, որ առաջնայինը ժողովրդավարութեան ենթակայ հաւաքականութեան՝ տուեալ պետութեան քաղաքացիների  պետական կառավարման համակարգում ընդգրկվածությունն է: Այլ խօսքով ժողովրդավարութեան առկայութեան անհրաժեշտ եւ բաւարար նախապայմանն այն է, որ ժողովրդի մաս կազմող, ժողովուրդ երեւոյթը կայացնող քաղաքացիներն իրաւունք ունենան անմիջականօրէն կամ միջնորդաւորուած մասնակցելու ժողովրդի ընդհանրական կեանքի կառավարմանը։ Ընդ որում խիստ կարեւոր է քաղաքացիների մասնակցութեան իրաւահաւասարութեան ապահովումը։

Պետութիւնը ժողովրդավարական է, եթէ  նրա քաղաքացիները առանց որեւէ խտրականութեան իրաւահաւասար կերպով ուղղակիօրէն կամ միջնորդաւորուած մասնակցում են պետութեան կառավարմանը։

 

ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՈՒԹԻԻՒՆԸ

Վերջին հարիւրամեակներում ժողովրդավարութեան հիմնական բաղադրիչների վերաբերեալ մարդկութիւնն հանգել է ընդհանրական եզրակացութիւնների։ Դրանք են, մասնաւորապէս՝ խօսքի ազատուիւնը, ընտրելու եւ ընտրուելու, միաւորումներ ստեղծելու եւ դրանց գործունէութեանը մասնակցելու, հանրահաւաքներ անցկացնելու, ազատ տեղաշարժի, տեղեկութիւն ստանալու եւ այլ իրաւունքներ։ Դրանով հանդերձ դեռեւս չի յաջողուել ընդհանրական պատկերացում ձեւաւորել ժողովրդավարական պետական համակարգի վերաբերեալ, չնայած նոյնիսկ փորձ է  արուել  Ժողովրդավարութեան համընդհանուր հռչակագիր  ընդունել։ Ընդունուած է հաւասարապէս ժողովրդավարական համարել եւ նախագահական, եւ խորհրդարանական, եւ կիսանախագահական հանրապետութիւններն ու սահմանադրական միապետութիւնները։Ի տարբերութիւն գիտութեան այլ  ոլորտների, երբ որոշակի չափորոշիչների հիման վրա հստակ տեսակետ է արտայայտւում այս կամ այն համակարգի առաւելութեան մասին, ժողովրդավարութեան մասնագէտները, որպէս կանոն, խուսափում են նախապատւութիւն տալ ժողովրդավարական համակարգերից որեւէ մէկին։

 Պետական համակարգերի աւել կամ պակաս ժողովրդավարական լինելու վերաբերեալ հստակ գնահատականներ տալուն խոչընդոտող հանգամանքերից է հարգալից կամ զգուշաւոր վերաբերմունքը ազգերի ժողովրդավարութեան հարցում ընդգծուած պահպանողականութիւն՝ աւանդապաշտութիւն դրսեւորելու նկատմամբ ։  Անկեղծ լինելու դէպքում մենք կարձանագրենք, որ սրընթաց արագութիւնների մեր ժամանակներում միայն ժո­ղովրդավարութիւնն է, որ առաջընթաց չի արձանագրում։ Եւ մարդիկ, որ ընդամենը տաս տարուա հնութեան որեւէ տեխնիկական միջոց հակուած են հնացած համարել, ժամանակակից ու օգտագործելի են համարում հարիւրամեայ նոյնիսկ մի քանի հարիւրամեայ հնութեան ժողովրդավարական համակարգերը։

Ակնկալել, որ կարելի է գտնել համընդհանուր (ունիվերսալ) ժողովրդավարական համակարգ, որն ընդունելի կլինի բոլոր ազգերի համար, տեղին չէ։ Քանի դեռ ժողովրդավարութիւնը քաղաքագիտական հասկացութիւն է համարւում եւ նրա կիրառումը շարունակում է մնալ քաղաքական գործիչների առանձնաշնորհը, մոտակայ տասնամեակներում էական փոփոխութիւնն ակնկալելն անյոյս գործ է։  Բանն այն է, որ քաղաքական գործիչների հիմնական մտահոգութիւններն են իշխանութեան տիրելը եւ այդ իշխանութեան օգտագործումը։ Երկու դէպքում էլ նրանց հետաքրքում է նախ եւ առաջ իրենց գործունէութեան արդիւնաւէտութիւնն ու  հարմարաւէտութիւնը։ Միայն այն ժամանակ կարելի է ակնկալել ժողվրդավարական պատկերացումների եւ բուն ժողովրդավարութեան զարգացում, երբ ժողովրդավարութիւնը կընկալուի որպէս իրաւագիտական՝ քաղաքացիների իրաւահաւասարութիւնը ճշգրտօրէն ապահովող հասկացութիւն։

Այսօր աշխարհում բավական տարածուած է տարբեր ժողովուրդների՝ սեփական ժողովրդավարութիւնն ունենալու իրավունքի ընդունումը, աւելին՝ խրախուսումը: Նման դիրքորոշում կարելի է գտնել նաեւ միջազգային փաստաթղթերում, մասնավորապես՝ ժողովրդավարութեան համընդհանուր հռչակագրում, ուր ասված է, որ ամեն ժողովուրդ իրավունք ունի ինքը որոշելու իր ժողովրդավարութեան տեսակը։  Ավելին՝ հայտնի են եւ որպէս ժողովրդավարական համակարգերի օրինակելի եւ հաւասարազոր տարբերակներ են ներկայացւում տարբեր տեսակի ժողովրդավարությիւններ՝ նախագահական հանրապետութիւն, սահմանադրական միապետութիւն, խորհրդարանական հանրապետութիւն,եվրոպական տեսակ, լատինաամերիկեան տեսակ եւ այլն։ Պետությունների ժողովրդական համակարգերի  այդ տեսակներն իրար հետ համեմատելիս շատ  իրողութիւններ, հանգամանքներ են վկայակոչվում, սակայն առանցքային՝ քաղաքացիների իրավահավասար կերպով ընտրություններին եւ այդ կերպ պետութեան կառաւարմանը մասնակցելու դրույթները առաջնային չեն համարւում։  Այդ պատճառով այսօր իրապես ժողովրդավարութեան ձգտող մասնագետները, եթէ անգամ նրանք հասել են առավել ժողովրդավարական կամ կատարեալ ժողովրդավարական համակարգ բացահայտած լինելու մակարդակի, ստիպուած են զսպել իրենց՝ ենթարկուել տիրող մտայնութեանը։

 

ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԸ

Տարիներ առաջ ես շրջանառութեան մեջ մտցրի պետական համակարգերի ժողովրդավարականութեան մակարդակը թուաբանօրէն արտայատելու կոչուած մի բանաձեւ։ Այն տարբեր ժողովուրդների ուղղակիօրէն չեր պարտադրում մեկ միասնական պետական համակարգ որդեգրել, սակայն հնարավորութիւ էր տալիս միասնական, բոլոր պետութիւնների համար ընդհանրական չափորոշիչների միջոցով ճշտել, թե յուրաքանչյուր պետութիւն իր պետական համակարգով քանի տոկոսով է ժողովրդավարական։ Նոյն բանաձեւը հնարաւորութիւն է տալիս  ճշտել, թե ինչ մասնաւոր պատճառներով է մի երկրի պետական համակարգը իր ժողովրդավարականութեան մակարդակով աւելի բարձր կամ ցածր մէկ այլ երկրի պետական համակարգի ժողովրդավարականութեան մակարդակից։ Յաջորդող տրամաբանական հարցն այն է, թէ մասնաւորապէս որոնք են այդպիսի տարբերութեան պատճառները։ Բանաձեւի օգնութեամբ հեշտութեամբ երեւում է, թէ ինչ ցուցանիշով, որ գործակցով է  պայմանաւորուած տարբերութիւնը։ Դրանից յետոյ արդեն տվեալ ժողովրդի իրաւասու հաստատութիւնների՝ սահմանադրական դատարանների ու խորհրդարանների, իրաւագէտների ու քաղաքագէտների հայեցողութեանը կմնա բարձրացնե՞լ, թէ՝ ոչ, իրենց պետական համակարգի ժողովրդավարականութեան մակարդակը։ Խօսքը, օրինակ, կարող է վերաբերել ընտրութիւնների հաճախականութեանը, խորհրդարանի ներկայացուցչականութեանը, գործադիր իշխանութեան ձեւաւորման եղանակին։

Կարծում եմ, դա ժողովրդավարութեան վերաբերյալ  տարակարծութիւնները նուազագոյնի հասցնելու եւ ընդհանուր յայտարարի գալու ամենարդյունավետ ճանապարհն է։  Այլեւս անհրաժեշտ չի լինի բազում ապացոյցներ եւ հիմնաւորումներ ներկայացնել այս կամ այն համակարգի առաւելութեան, նպատակահարմարութեան կամ ինչ-ինչ պատճառներով նախընտրելիութեան վերաբերեալ։ Եթէ ժողովրդավարութիւնն է նպատակը եւ ժողովրդավարականութիւնը գլխաւոր որականիշը, ահա միասնական չափորոշիչ։

Միայն այս ճանապարհով է կարելի ազգերին, որոնց կարծիքով իրենք հարյուրամյակների ժողովրդավարական աւանդոյթներ ունեն, նրբանկատօրէն ցոյց տալ իրենց պետական համակարգի շեղումները իրական ժողովրդավարութիւնից։

Եթէ փորձ արուի Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական գործիչներին պարզապէս ակնարկել,  որ նրանց պետական համակարգը հեռու է ժողովրդավարութիւնից, նրանք դա կարող են շատ ծանր ընկալել։ Հարյուրամյակներ ապրել են այդ համակարգի պայմաններում եւ դա նրանց էութիւնն է դարձել։ Մինչդեռ ժողովրդավարականութեան բանաձեւը բացատրական աշխատանքներ չի տանում։ Այն ուղղակի օգնում է տեսնել իրական եւ համեմատական վիճակը եւ աւելի  կատարեալին անցնելու որոշում կայացնել։ Իրականում խօսքն այնքան կատարեալին անցնելու մասին չէ, որքան անկատարից հրաժարուելու։

Յետագայ շարադրանքում մենք կանդրադառնանք այն իրողութեանը, որ շատ ժողովրդավարական պետութիւններում խորհրդարանական համակարգերը ուղղակի հակասում են սահմանադրութեամբ երաշխաւորուած քաղաքացիների իրաւահաւասարութեան սկզբունքին. խորհրդարանները ոչ թէ ընտրութեանը մասնակացած բոլոր քաղաքացիներին ներկայացնող մարմիններ են, այլ՝ հաղթանակած քաղաքացիներինը։ Իսկ դա նշանակում է՝ խախտւում է սահմանադրականութեան հիմքերի հիմքը՝ քաղաքացիների իրաւահաւասարութիւնը։ 

Մեր առաջարկած բանաձեւն օգնում է տեսնել բոլոր թերացումները մարդու իրաւունքների տեսանկիւնից եւ, օրինակ, մեծամասնական ընտրական համակարգին վարժուած հասարակութիւններում անցում կատարել մեծամասնական սակայն բազմամանդատ ընտրական համակարգի։ Դա արդէն ինքնին էականօրէն կնպաստեր, որ ընտրութիւնների արդիւնքում խորհրդարան անցնեին եւ առաջին տեղը գրաւած եւ միւս տեղերը գրաւած թեկնածուների օգտին քուէարկած քաղաքացիների ձայները։ Այդ դեպքում պետության կառավարման գործընթացին մասնակցելու տրամադրուած  քաղաքացիների հիմնական մասի ձայները կանցնեին խորհրդարան։ Ընտրութեանը մասնակցած քաղաքացիներն իրենց տարածքներում բաւարար քուէներ հաւաքած չլինելու պատճառով դուրս չէին մնա իրենց կեանքի համար կարեւոր գործընթացի մաս կազմելու իրենց իրավունքից։ Ավանդապաշտ  բրիտանական քաղաքական գործիչը այս իրավիճակում կարող է տրամադրվել փոխելու  բրիտանական պետութեան խորհրդարանական համակարգը և անցնել մի համակարգի, որը մի կողմից պահպանում է ավանդական մեծամասնական (առավելային) ընտրակարգը, միւս կողմից բրիտանական խորհրդարանը դառնում է իսկապես ներկայացուցչական՝ ընտրութեանը մասնակցած եւ ոչ՝ ընտրութիւններում համեմատաբար աւելի քուէներ ստացած քաղաքացիների ներկայացուցչական մարմին:

Մինչ նշածս բանաձևին անդրադառնալը, կարծում եմ, ճիշտ կլինի անդրադառնալ  ժողովրդավարութեան կարևորագույն բաղադրիչի՝ խորհրդարանական համակարգերի ձևավորման առանձնայատկութիւններին։

 

ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ՁԵՒԱՒՈՐՄԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՅԱՏԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Պետություններն այն դեպքում են համարվում ժողովրդավարական, երբ այդ պետության ժողովուրդը ունի պետության կառավարմանը այս կամ այն ձևով

մասնակցելու ներայացուցչական կառույց։ Որպես կանոն, ներկայացուցչական մարմինների` խորհրդարանների   հիմնական գործառոյթը օրենսդիր գործունեությունն է: Այդ պատճառով նոյնիսկ այն դէպքերում, երբ խորհրդարանների իրաւասութեան մէջ մտնում է նաեւ գործադիր իշխանութեան ձեւաւորումը, նրանք համարվում են օրենսդիր մարմին։

 

Պետական իշխանության երեք հիմնական ճյուղերից օրենսդիրը ընկալւում է որպես պետությունների ժողովրդավարության հիմնական բաղադրիչ։ Ոչ մի հաստատութիւն այնքան չի նոյնացւում ժողովրդավարութեան գաղափարի հետ որքան խորհրդարանը՝ պառլամենտը։ Հենց այդ պատճառով էլ, հաւանաբար, որպէս ժողովրդավարութեան հոմանիշ օգտագործւում է  պառլամենտարիզմ եզրոյթը:

 

 Աշխարհում որպես ժողովրդավարական հանդես եկող  ներկայացուցչական մարմինները իրենց ձեւաւորման եղանակով իրարից էականօրէն տարբերվում են։ Տարիներ առաջ, երբ ես դեռ շրջանառության մեջ չէի մտցրել քաղաքացիների ներկայացուցչականության գործակից հասկացութիւնը, եւ սահմանված չէր խորհրդարանի ներկայացուցչականության տոկոսի գաղափարը, մենք, ուղղակի պարզ համեմատություններ կատարելով, առաջարկում էինք ժողովրդավարական պետությունների համար նախընտրելի համարել  համամասնական ընտրակարգը ի հակադրութիւն մեծամասնական ընտրակարգի։ Վկայակոչում էինք այն հանգամանքը, որ մեծամասնականի դէպքում չազդարարուած արգելանքի մակարդակը կարող էր հիսուն տոկոսից աւելի լինել։ Համեմատութեան համար ընդգծւում էր, որ համամասնականի դէպքում այն որպէս կանոն 7 տոկոսից աւելի չի լինում։ Սակայն նոյնիսկ այդ ցածր 5 կամ 7 տոկոսանոց արգելանքի պայմաններում անգամ  նույն համամասնական ընտրական համակարգը տեսականօրէն կարող է ներկայացուցչականության առումով խիստ անընդունելի իրավիճակներ ստեղծել: Օրինակ, եթէ 7 տոկոսանոց արգելանք ունեցող խորհրդարանական ընտրություններին մասնակցում է 14 կուսակցություն և նրանցից 13-ը ստանում են  մինչև 6.9 տոկոս ձայներ, 1-ը՝ մնացյալ 11 տոկոսը, ապա չնայած բազմակուսակցական համամասնական համակարգի առկայութեանը խորհրդարանը բաղկացած կլինի մեկ կուսակցության ներկայացուցիչներից: Այսինքն, շատերի համար նախապատուելի համարուող համամասնականը տեսականօրէն նոյնպէս կարող է բազմակարծութիւնը բացառող իրավիճակի առջեւ կանգնեցնել։

Երբ քաղաքական գործիչներն իրենց երկրի իրավագէտների հետ առաջնորդվում են կառավարելիությունը դյուրինացնելու նպատակադրումով, որպէս կանոն դա անում են խորհրդարաններում տարբեր տեսակի արգելանքների կիրառումով քաղաքացիների ներկայացուցչականությունը նվազեցնելու գնով։ Նրանց հետաքրքրում է կառավարման արդիւնաւէետութիւնը եւ բոլորովին չի մտահոգում խորհրդարանի հիմնական հայտանիշի՝  ներկայացուցչականութեան նուազումը։

Ցանկացած գաղափար, միտք գնահատելիս պետք է շեղում թույլ չտալ տվյալ գաղափարն արտայատոող բառի բուն՝ բովանդակային նշանակութիւնից։  Եթէ  խորհրդարանը քաղաքացիների ներկայացուցչական մարմինն է, ուրեմն նախապատվելի պետք է համարվի այն խորհրդարանը, որը առավելագույն ներկայացուցչականություն է ապահովում։ Այդ մարմնի համար ձեւաւորման այնպիսի  համակարգ պէտք է  որդեգրուի, որը նոյնիսկ բացառիկ ծայրահեղական իրավիճակներում բացառի քաղաքացիների ներկայացուած լինելու՝ ներկայացուցչականության խաթարումը։ Որեւէ նկատառում կամ նպատակ  չպետք է նսեմացնի, պակասեցնի ներկայացուցչական մարմին ներկայացուցչականութիւնը։

 Այսօր աշխարհում գործող խորհրդարանական համակարգերը հիմնականում երկուսն են՝ համամասնական, որը երբեմն կոչվում է նաև բազմակուսակցական ընտրական համակարգ (արգելանքի տոկոսով կամ առանց դրայ) եւ մեծամասնական (իմ նախորդ գործերում ես այն կոչում եմ առաւելային) ընտրակարգը։ Վերջինիս նրբերանգներից է բացարձակ մեծամասնական կոչուող ընտրակարգը։ Մեծամասնականի դեպքում տուեալ ընտրատարածքից ընտրված է համարվում այն թեկնածուն, որն առավել թվով ձայներ է հավաքել, այսինքն՝ միւս թէկնածուների համեմատութեամբ աւելի շատ քուէներ է ստացել։ Քաղաքագիտութեան մեջ այդ ընտրակարգը կոչւում է  «հաղթողն ստանում է ամենը» (ՀՍԱ) ընտրակարգ: Բացարձակ մեծամասնական են կոչում այն համակարգը, որի պայմաններում տվյալ ընտրական տարածքից ընտրված է համարվում նա, ով ընտրությանը մասնակցողների ձայների կեսից ավելին է ստանում առաջին կամ երկրորդ փուլում։

Մեծամասնական ընտրական համակարգը իրավագիտական տեսանկյունից արատավոր է։ Եթե որեւէ երկրում որեւէ քաղաքացի դիմի դատարան, ապա հեշտությամբ կարող է ապացուցել, որ դա մի ընտրակարգ է, որի դեպքում խախտվում է քաղաքացիների իրավահավասարությունը։ Խախտւում է քաղաքացիների համար բախտորոշ՝  երկրի կառավարմանը նրանց մասնակցելու, ժողովրդավարութեան հարցում։

   ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատը, որին շատ մեծ դեր է վերապահված ԱՄՆ-ի պետական-քաղաքական կեանքում, ընտրվում է մեծամասնական ընտրական համակարգով։ Այն որդեգրված է աւելի քան 200 տարի առաջ և ամրագրված է Ամերիկայի սահմանադրությամբ: Այդ պալատը կոչվում է Ներկայացուցիչների պալատ։ Այն չի կոչվում ընտրութիւններում հաղթած, հաղթող կամ միւս քաղաքացիների նկատմամբ առաւելութիւն ստացած քաղաքացիների ներկայացուցչական պալատ, այլ ուղղակի՝ Ներկայացուցիչների պալատ։ Միչդեռ այն ԱՄՆ տարբեր ընտրատարածքներում հաղթած քաղաքացիների ներկայացուցիչների պալատն է։ Տարբեր ընտրատարածքներում պարտված քաղաքացիները, համարվում է, որ ներկայացվում են այդ հաղթանակած քաղաքացիների քուէների արդիւնքում կոնգրեսական դարձած ներկայացուցիչներով։ Որքան էլ որ ճիգ գործադրենք, շատ դժվար է պատկերացնել, որ որպես դեմոկրատ ընտրված որեւէ կոնգրեսական կարող է իրապես ներկայացնել հանրապետական հայացքների տէր քաղաքացիների դիրքորոշումը:

Ընտրվածին ընտրողների զանգուածից խորթացնող արհեստական մտածողութիւն է այս երեւոյթը, որովհետեւ քաղաքացին չի ընտրել այդ խորհրդարանականին՝ կոնգրեսականին, բայց իրեն համոզում եւ պարտադրում են նրան ճանաչել որպես իր ներկայացուցիչ։ Նոյն կերպ այդ ներկայացուցիչը գիտէ, որ քաղաքացիների մի զգալի մասը իրեն ձայն չի տուել՝ քուեարկել է մրցակից եւ կոնգրես չանցած մէկ այլ թէկնածուի օգտին, սակայն ինքը պիտի նաեւ իրեն չընդունողների ներկայացուցիչ զգայ։ Արդիւնքում, մի արհեստական հոգեվիճակ է ստեղծվում, որն ի վերջոյ հանգեցնում է խորհրդարանականների նկատմամբ վստահութեան նուազեցմանը։ Մի բան որ համարւում է ժամանակակից ժողովրդավարութեան առջեւ ծառացած հիմնական մարտահրաւերներից  մէկը։

Բարձր քաղաքական մշակույթի առկայության պայմաններում կարող է ցցուն չարտահայտվել կացութեան անհամարժեքութիւնը, սակայն նոր ձևավորվող ժողովրդավարութիւններում այն կարող է նոյնիսկ ժողովրդվարական արժեքային համակարգի դէմ գործել եւ մարդկանց հիասթափեցնել ժողովրդավարութիւնից ։

 

ժողովրդավարության կայացման երկու ճանապարհ կա։ Դրանցից մէկը կարելի է կոչել աւանդական-բարեփոխական, միւսը՝ գիտական-արմատական։ Առաջինի բնոյթն արտայտւում է տեւականօրէն գործած ավանդույթները՝ այդ թւում պետական համակարգը նոր ժամանակների  պահանջներին համապատասխանեցնելով։ Այդպէս բազմաթիւ բացարձակ միապետութիւններ ժամանակի ընթացքում դարձան սահմանադրական միապետութիւններ։ Նրանցում աստիճանաբար պետական համակարգը համապատասխանեցուեց  մարդու իրաւունքներին՝ մարդկանց՝ երկրի կառավարմանը մասնակցելու իրավունքին, ներդաշնակեցուեց այդ իրաւունքի հետ։ Երկրորդը բնութագրւում է եւ իր ստեղծման ճանապարհով, եւ սկզբունքներով։ Այն հենւում է տեսությանը, գիտական՝ քաղաքագիտական եւ իրավագիտական ձեռքբերումներին, դրա հիման վրա ստեղծում օրենսդրական դաշտ, որն էլ նպաստում է նոր ժողովրդավարական մշակոյթի կայացմանը:

Ինչպես ցույց է տալիս ժողովրդավարության առկա վիճակը, այսօր և  քաղաքական բարձր մշակույթ ունեցող, և սկսնակ ժողովրդավարական պետությունները պետք ունեն հարցը վերանայեն իրավական ընկալման վրայ հենուելով։

ԽՈՐՀՐԴԱՐԱՆՆԵՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Տարիներ առաջ, երբ ես պատրաստում էի շրջանառության մեջ դնել ժողովրդավարականութեան չափման բանաձևը, համոզում էի հայտնել, որ կատարյալ ներկայացուցչական ժողովրդական մարմին ունենալու բաղձալի իրավիճակին երբեք հնարավոր չէ հասնել։ Սակայն ի զարմանս ինձ, ընդամենը երկու-երեք տարի անց գտնուեց լուծումը։ Ինչպես հաճախ է պատահել մարդկութեան պատմության մեջ, պարզվեց, որ այն ինչ անհնարին էր թւում երեկ, կարող ամենապարզն ու ամենահնարաւորը լինել այսօր։

Խորհրդարանական ընտրական համակարգերից խոսելիս ես պէտք է ընթերցողիս ուշադրությունը  հրավիրեմ մի իրողության վրա, որը ժամանակին ինձ լրջորեն օգնեց հետևողականորեն զարգացնելու քաղաքացիների՝ իրավահավասար կերպով երկրի կառավարմանը մասնակցելու իրավունքը։ Ելակետս այն էր, որ եթէ խորհրդարանը քաղաքացիների ներկայացուցչական մարմինն է, ապա մենք պետք է այդ ներկայացուցչականությունը չափելու հնարավորություն ունենանք։ Գնալով այդ ճանապարհով ինձ յաջողուեց գտնել խորհրդարաների ներկայացուցչականութեան չափման կերպը եւ արդիւնքում ներկայացուցչութեան մակարդակն արտայայտել թուերով։ Կարծում եմ օրինակով աւելի հեշտ կմատուցեմ։

 Եթե մեծամասնական խորհրդարանական համակարգում խորհրդարանականը ընտրված է 10 000 ընտրողների քվեարկության արդյունքում, ապա նրան ձայն տուած 10 000 քաղաքացիներից իւրաքանչիւրը ունի խորհրդարանական 1 ձայնը՝ քուէն, բաժանած 10 000-ի՝ 1/10 000խորհրդարանական ձայն։ Քաղաքացիների իրավահավասարությունը պահանջում է, որ խորհրդարան անցած բոլոր խորհրդարանականների ստացած քուէներիի թիվը հավասար լինի մյուս խորհրդարանականների ստացած ձայներին։ Միայն այդ դէպքում կարող են քաղաքացիներն իրաւահաւասար կերպով ներկայացուած լինել, այսինքն հաւասար ներկայացուցչականութիւն ունենալ խորհրդարանում։

Հարցը դիտարկենք այլ շեշտադրումով. Ա եւ Բ ընտրատարածքներում կա        20 000-ական ընտրելու իրաւունք ունեցող քաղաքացի, սակայն ընտրութիւններին մասնակցել են 18 000-ական քաղաքացիներ եւ Ա տարածքից ընտրուած պատգամաւորն ստացել է 12 000 ձայն, իսկ Բ տարածքից ընտրուած պատգամաւորը՝ 6 000։ Այսօր աշխարհի խորհրդարաններում պատգամաւորնեը քուէարկում են մեկական ձայնով։ Ա տարածքի պատգամաւոր ունեցող քաղաքացիներից իւրաքանչիւրը խորհրդարանում ներկայացուած է 1/12 000 խորհրդարանական ձայնով։ Բ տարածքում քաղաքացիներից իւրաքանչիւրը ունի 1/6000։  Ստացւում է, որ Ա տարածքի քաղաքացիները Բ տարածքի քաղաքացիներից երկու անգամ պակաս ներկայացուցչականութիւն ունեն, որովհետեւ 1/12 000  ականը երկու անգամ փոքր է 1/6 000-ից։ Եթէ փորձենք համեմատել այն քաղաքացիների ներկայացուցչականութեան (0/ 6000 կամ          0/12 000) հետ, ում թէկնածուներն  ընդհանրապէս չեն անցել խորհրդարան, ապա ակնյատօրէն կնկատենք, որ գործ ունենք անթոյլատրելի իրաւախախտման հետ։ Քաղաքացիները պէտք է իրաւահաւասար լինեն, սակայն ներկայացուցչական մարմնում օրէնքով (երբեմն նաեւ սահմանադրութեամբ) ամրագրուած համակարգային անկատարութեան հետեւանքով ակնյայտօրէն խախտուած է նրանց  այդ իրաւունքը։

Որեւէ երկրի սահմանադրություն մարդկանց իրաւահաւասարութիւնը չի ենթակայեցնում, ստորադասում պատգամաւորների իրաւահաւասարութեանը։ Ընդհակառակը, գրեթէ բոլոր սահմանադրութիւններում խօսւում է քաղաքացիների իրաւահաւասարութեան մասին, սակայն նոյն,  գրեթէ բոլոր սահմանադրութիւններից բխում է, որ խորհրդարանականները անկախ նրանից թէ իրենց օգտին քանի քուէարկող են ունեցել, խորհրդարաններում պիտի քուէարկեն հաւասար մէկ ձայնով, այսինքն՝ նրանք իրավահավասար են։ Մեծամասնական ընտրական համակարգերում, երբ տարբեր խորհրդարանականներ տարբեր ձայներով կարող են ընտրվել, որպես կանոն սահմանվում է, որ բոլոր պատգամավորների ընտրատարածքները պէտք  է իրար հաւասար լինեն կամ իրարից շատ չտարբերուեն։ Ընտրուածները այդ տարածքների ներկայացուցիչներն են, հետեւաբար տարածքների տարբերությունը միմիանցից մեծ չպէտք է լինի։ Սակայն  անտեսւում է այն հանգամանքը, թէ բնակչութեամբ իրար հավասար այդ ընտրատարածքներից ընտրված և մեկական խորհրդարանական ձայն ունեցող խորհրդարանականները քանի ձայնով են ընտրվել։ ԱՄՆ-ում, օրինակ, կարող է խորհրդարանական՝ կոնգրեսական դառնալ թէկնածու, ով ստացել է 100 000 քուէ եւ թէկնածու, ով ստացել է 400 000 քուէ։ Նրանք կունենան մեկական հավասար խորհրդարանական ձայն, իսկ նրանց ձայն տուած քաղաքացիները իրարից չորս անգամ պակաս ներկայացուցչականութիւն:

Առաջնորդուելով քաղաքացիների ներկայացուցչականութեան գործակցով, որ նշանակում է խորհրդարանականի 1 ձայնը բաժանած քաղաքացիների քուէների այն քանակի վրա, որոնցով ընտրուել է այդ խորհրդարանականը, մենք տեսնում ենք, որ մի դեպքում քաղաքացու ներկայացուցչականության գործակիցը հավասար է 1 բաժանած 100 000-ի, մյուսը դէպքում՝1-ը բաժանած 400 000-ի։  Ակնյայտ է, որ խախտւում քաղաքացիների իրավահավասարությունը անբեկանելի սկզբունքը, որն ամրագրված է թէ՝ սահմանադրութեամբ, թէ՝ բազմաթիվ միջազգային փաստաթղթերով։ Այդ իրավահավասարությունը պետք է դրսեւորուի մանավանդ երկրի կառավարմանը մասնակցելու քաղաքացիների իրավունքի հարցում, որովհետև դա այն ոլորտն է, որի միջոցով կարգավորվում են քաղաքացիների մյուս իրավունքները։

Այսպիսով՝ հաղթանակած քաղաքացիներին ներկայացուցչական մարմին դարձած Մեծ Բրիտանիայի, ԱՄՆ-ի, Ֆրանսիայի և այլ մեծամասնական ընտրական համակարգով ձեւաւորուող խորհրդարանները հակասահմանադրական՝ խտրականություն արմատաւորող  համակարգեր են։

 Մեր օրերում ժողովրդավարության մասնագէտները քաղաքացիների իրավահավասարության մասին խոսելիս բավարարվում են նրանով, որ քաղաքացիները ընտրության օրը լինեն իրավահավասար, ամէն մարդ ունենայ մէկ քուէ։ Սակայն որևէ երկրի սահմանադրության մեջ գրված չէ, որ քաղաքացիները միայն ընտրության օրերին պետք է լինեն իրավահավասար։ Քաղաքացիները իրավահավասար պետք է լինեն մշտապես, և նրանց միջնորդ կառույցները չպետք է որևէ կերպ խախտեն քաղաքացիների իրավահավասարությունը։ Սա այն սկզբունքային հարցադրումն է, որը կատարյալ ներկայացուցչական մարմիններ գտնելու ելակետ հանդիսացաւ:

 

ՔՈՒԷԱԹԵՐԹԻԿԸ ՈՐՊԷՍ ԵՐԿՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ԲԱԺՆԵՏՈՄՍ

Կարծում եմ, եկաւ այն պահը, երբ ես պէտք է ազդարարեմ, որ,ըստ էության, ես ոչինչ չեմ հայտնագործել։ Պարզապես ի մի եմ բերել քաղաքացիական իրավունքի, տնտեսական իրավունքի և ընտրական իրավունքի հայտնի դրույթներ: Տնտեսական իրավունքի դրոյթների մասին խոսելիս նկատի ունեմ այն, որ ամեն քաղաքացի ոչ թե քվեաթերթիկով է ներկայանում ընտրություններին, այլ պետութեան կառավարման իր բաժնետոմսով։ Ամեն քաղաքացի ունի երկրի (երկրի կառավարման) մէկ բաժնետոմս, եւ ընտրությունը մի միջոցառում է, որի ընթացքում քաղքացիները իրենց ունեցած երկրի կառավարման բաժնետոմսերը փոխանցում են իրենց կողմից վստահության արժանացած միջնորդ անհատին կամ այդ անհատին ընդգրկող միաւորմանը։ Իր հերթին միջնորդ-ներկայացուցիչ-խորհրդարանականը քաղաքացիների երկրի կառավարմանը մասնակցելու իր ստացած բաժնետոմսերի քանակով քուէարկում է խորհրդարանական քվեարկությունների ժամանակ, ինչպես բաժնետիրական ընկերությունների ընդհանուր ժողովներում քուէարկում են  բաժնետէրերը կամ նրանց լիազոր ներկայացուցիչները։ Այդպես քաղաքացին միջնորդի միջոցով մասնակցում է պետութիւն «բաժնետիրական ընտրութեան» ժողովներին:

Կա նաեւ տարբերակ՝ հանրաքուէ, երբ քաղաքացին ինքնուրույն է օգտագործում երկրի կառավարմանը մասնակցելու իր բաժնետոմսը։ Դա ուղղակի ժողովրդավարությունն է։ Հանրաքվեի ժամանակ մարդիկ ինքնուրույն տնօրինում են իրենց ունեցած բաժնետոմսեր-քուէաթերթիկները:

Շատ կարևոր է, որ տնտեսական իրավունքի այդ դրույթը գործադրելու ընթացքում քվեարկելու իրավունքից չզրկվի որևէ ներկայ բաժնետէր եւ  չանէանայ որեւէ բաժնետոմս։

Ընտրությանը մասնակցած, այսինքն՝ երկրի կառավարմանը մասնակցելու ցանկություն հայտնած որևէ քաղաքացու ընտրական իրավունքը՝ բաժնետոմսը, չպետք է ընտրական համակարգի անկատարության պատճառով դուրս մնա։  Այսինքն՝  բաժնետիրական ընկերության որոշումներ կայացնելուն մասնակցել ցանկացած բոլոր բաժնետէրերի քուէները պետք է մինչև վերջ ներկայացված լինեն խորհրդարանում:

Այժմ տեսնենք, թէ ինչ է առաջարկւում այն քաղաքացիների քուէների վերաբերեալ, ում թէկնածուները արդէն բարեփոխուած՝ բազմամանդատ առաւելային կամ նոյնպէս բարեփոխուած վարկանիշային համամասնական ընտրակարգերի պայմաններում քիչ քուէներ ստանալով խորհրդարանական չեն դարձել։ Լուծումը վերցնում ենք քաղաքացիական իրաւունքի այն դրոյթներից, համաձայն որոնց մարդիկ կարող են իրենց անունից յանդէս գալու եւ այդ իրաւունքը վերափոխանցելու երաշխաւորութիւն՝ լիազորութիւն տալ։  Ըստ այդմ ընտրությունների ընթացքում հաջողության չհասած թեկնածուն իրաւունք ունի կամ կարող է (բարոյեապէս նաեւ պարտաւոր է) իր ստացած քուէները՝ ձայները, վերահասցեագրել այդ ընտրությունների ընթացքում յաջողության հասած թեկնածուներից որևէ մեկին։ Ենթադրւում է, որ այդ գործողութիւնը պէտք է կատարուի ընտրութիւնների նախնական արդիւնքների ազդարարումից, ընտրուած թէկնածուների ցուցակները պաշտոնապէս ներկայացնելուց յետոյ մէկ շաբաթուա ընթացքում։ Ինչպես քաղաքացին ընտրություն կատարելու հնարաւորութիւն ուներ, խորհրդարանական դառնալու տեսակետից յաջողութեան չհասած թեկնածուն պետք է նույնպես ընտրութիւն կատարելու հնարաւորութիւն ունենայ, մի բան որ բացառւում է միամանդատ ընտրական տարածքներում։

Հետեւութիւն, որպես առաջին պահանջ ամբողջ աշխարհով մեկ պետք է հակասահմանադրական, մարդու իրավունքները սահմանափակաող ազդարարուի առաւելային (նաեւ մեծամասնական) միամանդատ ընտրակարգը եւ նրանից բխող «Հաղթողն ստանում է ամենը»  գործելակերպ դարձած կարգախօսը։ Չպէտք է վախենալ պահանջել օրենքից դուրս ճանաչել այդ հակամարդկային, մեծամասնական համակարգը: Ժողովրդավարության միջնաբերդ համարվող Մեծ Բրիտանիան , ԱՄՆ-ն, Ֆրանսիան և շատ այլ երկրներ, որոնք օգտագործում են այդ համակարգը, պետք է շուտափույթ կերպով ձերբազատվեն դրանից անցնելով բազմամանդատ (գոնէ երկմանդատ) կամ վարկանիշային համամասնական (կամ գոնէ առանց արգելանքի տոկոսի համամասնական) ընտրական համակարգի:

 

ԲԱԶՄԱՄԱՆԴԱՏ ՄԵԾԱՄԱՍՆԱԿԱՆ ԸՆՏՐԱԿԱՐԳԸ

Երկմանդատ մեծամասնականի տարբերակը պիտի աւելի հոգեհարազատ լինի մեծամասնական միամանդատ ընտրակարգի սովոր ազգերին, որովհետեւա բազմամանդատն ըստ էութեան հղկումն է տասնամեակների, աւելին՝ հարիւրամեակների ընթացքում սրբագործուած միամանդատ մեծամասնական համակարգի։ Աւանդապաշտ մտածողութեան տէր քաղաքացիներն էլ փոփոխութիւնը յեղափոխական չեն համարի, որովհետեւ այդ պայմաններում կպահպանուեն մեծամասնական ընտրական համակարգի ժամանակ գործած ընտրատարածքները։ Դրանք պարզապէս կմիաւորուեն՝ երկու, երեք եւ այլ քանակի մանդատներին համապատասխան։ Այսպէս նկատում ենք, որ բազմամանդատ մեծամասնական  մանդատների քանակի աւելացումով կվերանայ կամ նուազագոյնի կհասնի մեծամասնական եւ համամասնական ընտրական համակարգերի միջեւ եղած տարբերութիւնը։

Երկմանդատ ընտրական համակարգում այսօր  գոյություն ունեցող 2 հարեւան տարածքներ միաւորւում են իրար հետ եւ այդ միաւորուած ընտրատարածքից կարող են ընտրվել արդեն երկու խորհրդարանական։ Եթէ օրինակ ԱՄՆ-ի նահանգներից մեկում այսօր ընտրվում է 40 պատգամավոր, այդ 40-ի թիվը պահպանվում է, սակայն ընտրատարածքների թիվը լինումէ ոչ թե 40, այլ 20, և ամեն տարածքից ընտրվում է 2 հոգի:

Բազմամանդատ (մէկ տարածքից երկու եւ աւելի խորհրդարանականները ընտրող) ընտրական համակարգի կողմնակից պետությունների ընտրատարածքներում ընտրություններում ընտրուած են համարւում առաջին տեղերում հայտնված՝ տուեալ ընտրատարածքում նախատեսուած խորհրդարանականների՝ մանդատների քանակով, թեկնածուները։ Միւս թէկնածուները, անկախ նրանից, թե քանիսն են նրանք, իրենց ստացած ձայները իրավունք ունեն փոխանցելու ընտրուած թեկնածուներից ում կամենան: Այդ գործողութիւնը պէտք է կատարուի ողջախոհ ժամանակահատվածումմէկ շաբաթուա (առաւեալգոյնը տաս օրուա ընթացքում) նախկին թէկնածուները պէտք է յայտարարեն եւ ընտրական հանձնաժողով ներկայացնեն, թե իրենց տրուած քուէները ում են փոխանցում: Այսպիսով՝ ժողովուրդը՝ ընտրողներն են որոշում են, թե իրենց  ընտրատարածքում թէկնածուներից ովքեր են դառնում խորհրդարանական եւ միայն  դրանից հետո խորհրդարանական չդարձած մյուս թեկնածուներին հնարաւորութիւն է տրվում իրենց ստացած քուէները ըստ իրենց նախընտրական խոստումների կամ ըստ իրենց հայեցողության փոխանցել այդ ընտրութիւններում յաջողուած թէկնածուներին։

Համայն աշխարհում ընդունված՝ խորհրդարանականները քվեարկում են մեկական ձայնով դրոյթը, պահպանվում է միայն խորհրդարանի ներքին աշխատանքները կարգաւորելիս, օրինակ՝ խորհրդարանի խոսնակ կամ որեւէ յանձանաժողողովի ղեկավար ընտրելիս։ Այդ  դեպքում խորհրդարանականները միայն իրենց են ներկայացնում (ոչ իրենց օգտին քուէարկած քաղաքացիներին) եւ իսկապես յանդէս են գալիս որպես միասնական կառոյցի իրավահավասար անդամներ։ Սակայն երբ խորհրդարանականները յանդէս են գալիս որպես քաղաքացիների ներկայացուցիչներ, ամեն խորհրդարանական պետք է քվեարկի իր ստացած եւ իրեն փոխանցուած քուէների քանակով։ Ժամանակակից տեխնիկական հնարավորություններն այդ առումով աւելի քան բավարար են։

 

ՀԱՄԱՍՆԱԿԱՆ   ԸՆՏՐԱԿԱՆ   ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՄԱՍԻՆ

Մի քանի խօսք համամասնական ընտրական համակարգի մասին։ Պէտք է արձանագրել, որ չնայած համամասնական ընտրակարգը մեծամասնականի համեմատութեամբ ավելի ներկայացուցչական է համարվում, եւ իրականում այդպիսին է,  բայց եւ այնպէս այն նոյնպէս բոլոր քաղաքացիների ներկայցուցչական մարմինը չէ։  Համամասնական ընտրակարգով ընտրությունների ընթացքում նոյնպէս որոշ քաղաքական ուժեր բաւարար քուէներ չստանալու  պատճառով կարող են չհայտնվել խորհրդարանում։ Դրա հետեւանքով խորհրդարանում չեն յայտնվի, ներկայացուցչական մարմնում ներկայացուած չեն լինի նաեւ այդ ուժերի օգտին քուէարկած քաղաքացիները։ Մինչդեռ առանցքային մոտեցումն այն է, որ ներկայացուցչական կառույցում ներկայացված լինելու հնարավորություն ունենան ընտրութիւններին մասնակցած գրեթե բոլոր քաղաքացիները։ Դա իմ առաջարկած կատարյալ ժողովրդական պետական համակարգերի հիմնական պայմանն է։ Դրանից ելնելով համամասնական ընտրական համակարգ որդեգրած պետություններին նոյնպէս հորդորվում է որդեգրել խորհրդարան չանցած ընտրական միավորների ձայները խորհրդարան անցածների օգտին փոխանցելու, այսինքն՝ ստացած քվեները վերահասցեագրելու գործելակերպը:

Նկատենք, որ աշխարհի շատ երկրներում արդեն կիրառվող և ամերիկյան նախընտրության (փրայմըրիի) համակարգը ընտրությունների վերջնական գործընթացի հետ համատեղող վարկանիշային համամասնական ընտրակարգը, համամասնական ընտրական համակարգի բոլոր տարբերակներից լաւագոյնն է։ Այն նախընտրելի է հիմնականում այն պատճառով, որ քաղաքացիներին է վերապահւում համամասնական ցուցակով առաջադրված՝ ընտրական միավորներում ընդգրկված անձանց հերթականութեան, ցուցակում նրանց յաջորդականութեան որոշումը։ Կուսակցությունը կամ ընտրական միավորը ներկայացնւմ է նախընտրական ցուցակ, սակայն դա լոկ նախնական ցուցակ է։ Քվեարկության ժամանակ ընտրողներն իրավունք ունեն կուսակցության օգտին քուէարկել նշելով թէ այդ կուսակցութեան ցուցակում նշուած որ թէկնածուն է նախընտրելի։ Քուէարկելով այդ թեկնածուի օգտին, նրանք հնարաւորութիւն են տալիս ընտրական հանձնաժողովներին վերադասավորել ընտրական միավորների կողմից ներկայասված ընտրական ցուցակը՝ ըստ ստացած ձայների քանակական առաւելութեան: Եթէ քաղաքացին քուէարկում է կուսակցութեան օգտին տողում, դա նշանակում է, որ ինքը դէմ չէ կուսակցութեան ընտրացուցակի յաջորդականութեանը։ Այդ տեսակի քուէները հաւասարապէս բաշխւում են բոլոր խորհրդարաանականներին։

Եթե ընտրական միավորի ներկայացրած ցուցակի 20  հոգուց խորհրդարան է անցնում միայն 6-ը, այդ ցուցակի հաջորդ տեղերում ձայներ ստացած թեկնածուները մեկ շաբաթվա ընթացքում իրենց ձայներն արդեն պաշտոնապես փոխանցում են իրենց կուսակցության խորհրդարանական դարձած թէկնածուներին։ Բացառիկ դեպքերում իրենց հայեցողութեամբ նրանք կարող են իրենց քուէները փոխանցել այլ կուսակցության խորհրդարանականների։ Դա  քիչ է հավանական, բայց բացառել չի կարելի, որովհետև եթե քաղաքացիները ձայն են տվել որոշակի  անձի, այդ քաղաքացիները նաև վստահել են իրենց ձայները տնօրինելու իրավունքը։

 

ՅԱՋՈՂՈՒԹԵԱՆ  ՉՀԱՍԱԾ  ԹԷԿՆԱԾՈՒՆԵՐԻ  ՔՈՒԷՆԵՐԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ

Ինչպէս մեծամասնական ընտրական համակարգի պայմաններում, այնպէս էլ համամասնականում յաջողութեան չհասած, այսինքն՝ ընտրութիւններում պարտուած թեկնածուների քուէները մէկ շաբաթվա ընթացքում պէտք է փոխանցուեն խորհրդարանական դարձած անհատներին։ Կարող են նաեւ ընտրական միավորին՝ կուսակցութեանը փոխանցուել։ Դա նշանակում է այդ քուէները պէտք է հաւասարապէս բաշխուեն խորհրդարանական դարձած թէկնածուների միջեւ հաւասարապէս։

Ենթադրենք, նախկին թէկնածուն ստացել է 600 ձայն, իսկ իր թիմից  խորհրդարան է անցել 6 հոգի։ Եթէ նա իր քուէները փոխանցում է կուսակցությանը, ապա կուսակցության 6 խորհրդարանականներն էլ ստանում են՝ ամեն մեկը հարյուրական ձայն: Այս մոտեցման կիրառման արդյունքում ընտրություններին մասնակցած քաղաքացիներից որևէ մեկի ձայնը դուրս չի մնում խորհրդարանից:

Համամասնական համակարգերում խորհրդարանական քվեարկությունների ժամանակ  խորհրդականները նույնպես քվեարկում են ըստ իրենց ստացած քուէների քանակի, սակայն եթէ ներքին տարաձայնութիւններ չունեն քուէարկուող հարցի վերաբերեալ, կուսակցութեան խմբակցութեան ներկայացուցիչը կարող է քուէարկել կուսակցութեան ստացած ընդհանուր ձաների քանակով։

Այս համակարգերի որդեգրումը պէտք է ուղեկցուի խորհրդարանականի փոխարինողի հասկացութեան ընդունումով։ Բոլոր խորհրդարանականները պաշտոնաստանձման պահից պէտք է ներկայացնեն իրենց փոխարինողներին։ Փոխարինողը խորհրդարանականը ստանձնում է խորհրդարանականի պաշտոնը խորհրդարանականի անաշխատունակութեան պայմաններում։ Մինչ այդ նա որեւէ իրաւասութիւն կամ լիազորութիւն չունի։ Իսկ խորհրդարանական դառնալու պահից նա իրաւունք է ստանում մասնակցել խորհրդարանի աշխատանքներին եւ քուէարկել նոյնքան քուէներով, որքանով որ քուէարկում էր իր փոխարինած խորհրդարանականը։ Խորհրդարանականի լիազորութիւններ ստացած խորհրդարանականը պարտաւոր է անմիջապէս ներկայացնել նոր փոխարինող խորհրդարանականին։ 

 Կան նաև ընտրական այլ համակարգեր, որոնք ներկայացուցչականութեան տեսակետից որևէ առավելություն չունեն։ Դրանց հատուկ չեմ անդրադառնում հիմնականում այն պատճառով, որ ներկայացուած երկու հիմնական տարբերակներից որևէ մեկը ընտրելու դեպքում լուծվում է ամենակարևոր՝ ներկայցուցչական մարմինների կատարյալ ներկայացուցչական դառնալու հարցը:

Խառը խորհրդարանական համակարգերով ձևավորվող խորհրդարանների մասին խօսելիս, մենք պետք է մեր ստացած արդյունքներն ամփոփենք մեծամասնականի մասով առանձին, համամասնականով առանձին, հետո այդ տոկոսները գումարենք իրար և բաժանենք 2-ի, որպեսզի ընդհանուր պատկերացում ունենանք, թե քանի տոկոսանոց ներկայացուցչականություն է ապահովում տվյալ համակարգի խորհրդարանը:

 

ԺՈՂՈՎՐԴՎԱՐՈՒԹԵԱՆ ՀԱԿԱՌԱԿՈՐԴ ԿԱՌԱՎԱՐԵԼԻՈՒԹԵԱՆ ՁԳՏՈՒՄԸ

Խորհրդարանական պետութիւններում խորհրդարաններին է վերապահւում  կառավարության ձևավորման գործառոյթը եւ դրա հետ կապուած՝ կառավարական ճգնաժամերից խուսափելու հիմնաւորմամբ շատ պետութիւններում արգելանքի տոկոս սահմանելու ճանապարհով նուազեցւում է խորհրդարանների ներկայացուցչականութիւնը՝ ժողովրդավարութիւնը։ Ստացւում է, որ համեմատական փոքրամասնութիւններին ճնշելու, որոշ ժամանակայատուածով նրանց անեէացնելու ճանապարհով է բարձրացւում կառավարման արդյունավետութիւնը կամ կառավարական ճգնաժամերի հնարաւորութիւնը նուազագյոնի հասցնելու ցանկութիւնը։ Այդպիսի մոտեցումը կարող է տեղ գտնել միայն այնպիսի հասարակութիւններում, որտեղ ընդհանրական պայմանաւորուածութիւն է ձեռք բերւում ժողովրդավարութիւնը կառավարելիութեանը ստորադասելու հարցում։ Հետեւաբար, գործ ենք ունենում մի հասարակութեան հետ, որի խնդիրը ոչ թէ ժողովրդավարութեան, այլ կառավարելիութեան ապահովումնե է։  

Արդեօ՞ք կարող ենք ժողովրդավարութիւնը բարձրագոյն արժեք համարող հասարակութիւնում արդարացուած համարել ժողովրդի ներկայացուցչականութեան սահմանափակումը յանուն կառավարելիութեան։ Մի՞թէ կառավարելիութեան բարձրացումը գերակայ առաջնահերթ խնդիր է։ Ինքնին ժողովրդավարութիւն բառն յուշում է, որ այդ եզրից ժողովուրդ բառի բաժնեմասն նուզեցնելու միտումը արդիւնքում կարող է հանգեցնել ցանկացած բռնակալի մեծագոյն երազի իրականացմանը։ Կմնա միայն վարելու, կառավարելու, իշխելու յատուածը։ Սա, իհարկէ, ժողովրդավարութեան հետ որեւէ կապ չունի։։

 

Խորհրդարանական համակարգեր ասելիս ես միշտ նկատի եմ ունեցել խորհրդարանի ընտրակարգը և աշխատակարգը: Եթե ընդհանուր առմամբ դրանք իրար հետ կապված երևույթներ չեն, ապա կատարյալ ժողովրդավարության մոդելը ամրագրելու ճանապարհին մենք կտեսնենք, որ անմիջականորեն զգացվում է այդ երկու իրարից անկախ երևույթները միավորված տեսնել:

Այստեղ պետք է եւս մէկ անգամ նշել, որ մեր ուշադրության կիզակետում եղել է և մնում է համակարգային մոտեցումը։  Առանձին երևույթներ, օրինակ ընտրախախտումեր՝ կեղծիքներ, կրկնակի քուէարկութիւններ, ընտրողներին նիւթապէս շահգրգռելը, ցուցակներում ընտրողների հաւելագրումը եւ ալն, եւ այլն պետք է կարգավորվեն այլ միջոցներով, ընդհուպ մինչև իրավապահ եւ ազգային անվտանգութեան մարմինների միջամտությամբ։  Մեր նպատակը  համակարգային անկատարութիւններից խուսափելու ուղիների մատուցումն է։ Ինչպէս բոլոր ոլորտներում այդպէս էլ ժողովրդավարութեան հարցում համակարգային՝ ռազմավարական հստակ դիրքորոշումն է արմատական առաջընթաց ապահովող ճանապարհը։:

 

ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ՀԱՃԱԽԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ

Այժմ անդրադառնանք ժողովրդավարութեան համար խիստ էական՝ ժողովրդի պետութէնական կեանքի մասնակցութեան հաճախականութեան հարցին։ Ժողովրդավարութիւն եզրը իր մէջ ժամանակային որեւէ տարր չի պարունակում, աւելին ընդծում է իր տիրոյթների մշտատեւութինը, անսահմանափակութիւնը։ Այնուամենայնիւ երկրի կառավարմանը ժողովրդի մասնակցութեան հարցում ժամանակային սահմանափակումներ կան։ Ուղղակի ժողովրդավարական գործողութիւններ՝ հանրաքուէներ կազմակերպւում են ըստ անհրաժեշտութեան իսկ միջնորդաւորուած մասնակցութեան մարմինների՝ խորհրդարանների եւ միւս ընտրովի հաստատութիւնների ընտրութիւններն իրականացւում են որոշակի պարբերականութեամբ։

Ժողովրդավարութեան վերաբերեալ բոլոր միջազգային փաստաթղթերում ընդգծւում է որոշակի պարբերականութեամբ իրականացուող ընտրութիւնների կարեւորութիւնը ժողովրդավարութեան համար։ Որոշ մասնագէտներ շեշտադրում են նաեւ ընտրութիւնների հաճախականութիւնը, սակայն քչերն են (այնքան քիչ, որ ես չեմ  կարող վկայակոչել որեւէ մէկին), որ անմիջական կապ են տեսնում ժողովրդավարութեան մակարդակի եւ ընտրական գործընթացների հաճախականութեան մէջ։ Մինչդեռ բաւական է վերադառնալ ժողովրդավարութիւն բառի իմաստային պարունակութեանը՝ ժողովրդավարութիւն՝ ժողովրդի մասնակցութիւն երկրի կառավարմանը իր կողմից ընտրութիւնների միջոցով ձեւաւորուած մարմինների միջոցով, որպէսզի կռահենք, որ ընտրութիւնների հաճախականութինը ուղիղ համեմատական է ժողովրդավարութեան մակարդակին։ Այսինքն՝ առանձին վերցրած ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատի երկու տարին մէկ իրականացուող ընտրակարգի շնորհիւ ժողովրդավարութիւնն այդ երկրում արդէն երկու եւ կէս անգամ աւելի է քան  հինգ տարին մէկ խորհրդարանի ընտրութիւն իրականացնող Հայաստանի Հանրապետութիւնում։

Ի դէպ, մինչ 2005 թ. սահմանադրական «բարեփոխումները» Հայաստանում խորհրդարանը ընտրւում էր չորս տարին մէկ։ Ես  լինելով սահմանադրական բարեփոխումների նախաձեռնողն ու նախագահը առաջարկում էի աւելացնել խորհրդարանի ընտրութիւնների հաճախականութիւնը հասցնլով այն եթէ ոչ ԱՄՆ օրինակով երկամեայ, ապա գոնէ եռամեայ պարբերականութեան։ Ինչպէս աշխարհի բոլոր երկրներում այդպէս էլ Հայաստանում քիչ չեն այն ուժերը, որոնք էութեամբ ժողովրդավարական չլինելով, աւելին՝ դէմ լինելով քաղաքական գործընթացներին ժողովրդի մասնակցութեանը, սարսափում են ընտրութիւններից եւ իբրեւ թէ մտահոգուած «ընտրութիւնների պատճառով առաջացող լարուածութիւնից», պատրաստ են նոյնիսկ ընդհանրապէս հրաժարուել ընտրութեան ինստիտուտից։ Այդպիսի մարդիկ եւ ուժեր էին իշխում Հայաստանում քսաներորդ դարի վերջին։ Իմ նախաձեռնած գործը նրանք նախ փոխանցեցին իրենց կամակատարներին, ապա նուազեցրին թէ խորհրդարանի (մէկ քառորդով) եւ թէ տեղական ինքնակառավարման մարմինների (մէկ երրորդով) ընտրութիւնների հաճախականութիւն։ Դրա հետեւանքով առանց այն էլ ժողովրդավարական աւանդոյթներ եւ մշակոյթ չունեցող Հայաստանեան պետական համակարգում ժողովրդավարութեան մակարդակը նուազեց մոտաւորապէս երեսուն տոկոսով։       

 Առանց թուաբանական մատուցման էլ, իհարկէ, ակնյայտ է, որ եթէ մենք խնդրին նայում ենք ժողովրդավարության տեսանկիւնից, ապա ժողովրդավրությունն այն դեպքում է արդյունավետ, երբ ժողովուրդը հնարավորին չափ հաճախակի է մասնակցում այդ գործընթացին: Եթե ուղղակի ժողովրդավարության դեպքում՝ Շվեյցարիայի օրինակով, դրանք հանրաքուէներն են, ապա միջնորդավորված ժողովրդավարության պայմաններում դրանք միջնորդ կառույցներն են։ Քանի որ քաղաքացու վերաբերմունքը կարող է նույնիսկ անհատական մասնակցության դեպքում հանգամանքների ազդեցության տակ կամ փորձառության ձեռքբերումով, փոխվել, ապա կարեւոր է որ այդ տեղաշարժը առարկայօրէն կեանքի կոչելու՝ նոր ընտրութիւններով նոր ուղի որդեգրելու  հնարաւորութիւն ունենայ։  Ինչպէս վերեւում նշուեց, ժողովրդավարության մասնագետները մշտապէս շեշտադրում են պարբերաբար իրականացուող  ընտրությունների կարեւորութիւնը։ Այս ճանապարհով էլ կարելի նոյն եզրակացութեանն հանգել։ Եթէ պարբերականութիւնն օգտակար է, ապա աւելի մեծ պարբերականութիւնը՝ հաճախակի տեղի ունեցող ընտրություններն անտարակոյս շատ աւելի օգտակար պիտի լինեն ժողովրդավարականութեան մակարդակը բարձրացնելու տեսանկիւնից։

 Մեր բանաձևում կայ նաեւ ընտրութիւնների հաճախականութեան հետ կապուած մի գործակից։ Նրա օգնութեամբ որոշակի գնահատական է տրվում տվյալ երկրի ժողովրդավարությանը՝ կախված խորհրդարանի ընտրությունների հաճախականությունից։ Նախնական տարբերակում սահմանուած էր, որ 3 տարին մեկ ընտրվող խորհրդարանների համար այդ միավորը 1-ն է, 2 տարին մեկ ընտրվող խորհրդարանների դեպքում՝ 1.2,  4-ի դեպքում՝ 0.8։ Ասինքն՝ այն թիվը, որը պետք է ստանանք տվյալ պետության ժողովրդավարության մակարդակը հաշվելիս բազմապատկվում է նաև այս գործակցով: Ներկայիս, յուսով եմ արդէն վերջնական տարբերակում գործակցի առաւեալագոյն թիւը 1-ն է։

 Ինչ վերաբերում է խորհրդարանականների յետկանչի դրույթին, ապա ընտրությունների հաճախականության ավելացումով վերանում է այդ երեւոյթի անհրաժեշտութիւնը։ Հաճախականութեան աւելացման անհրաժեշտութիւնը վերաբերում է, թէ խորհրդարանական, եւ թէ գործադիր իշխանության ձևավորմանը:

 

Ամփոփելով ընդգծենք, որ խորհրդարանական համակարգերի ժողովրդավարականության համար շատ կարևոր են ընտրութիւններին մասնակցող քաղաքացիների հարիւր տոկոսանոց ներկայացուցչականութեան երաշխաւորումը եւ ընտրությունների հաճախականությունը:

 

ՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԳԼՈՒԽՆ ՈՒ ԳՈՐԾԱԴԻՐ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Աշխարհի շատ պետություններ ունեն պետության գլուխ հասկացությունը, որը կամ սահմանդրական միապետություններում ժառանգաբար փոխանցվող միապետի պաշտոնն է, կամ էլ, որը բավական լայն տարածում ունի խորհրդարանական կամ կիսախորհրդարանական- կիսանախագահական համարվող պետություններում, դա ժողովրդի կողմից ընտրված նախագահի պաշտոնն է: Նախագահական պետություններում, ինչպիսինն է ԱՄՆ-ն,  լատինամերիկյան եւ այլ երկրներ են, կա դործադիր իշխանությեան՝ կառավարության ընտրովի ղեկավար, որ պետության առաջին դեմքի հետ նույնացվում է, սակայն եվրոպական երկրներում հանդիպող պետության գլուխ հասկացությունը բացակայում է։ Գործադիր իշխանությունը նախագահական պետություններում ձևավորվում է ժողովրդի կամքով պարբերաբար տեղի ունեցող ընտրությունների միջողով։

Պետութեան գլխի ընտրությունը տարբեր երկրներում տարբեր հաճախականությամբ է տեղի ունենում, սակայն ակնյատ է միտումը, բացառութեամբ Ռուսաստանի եւ մի քանի պետութիւնների, նուազեցնել ժամկետ, որ նոյնն է՝ աւելացնել ընտրութիւնների հաճախականությունը։  Օրինակ՝ Ֆրանսիայում նախագահական ընտրութիւնների 7 տարին տևական քննարկումների եւ հանրաքուէի արդյունքում վերածվեց 5 տարվա։

Իմ բանաձևում ուղղակի գործադիր իշխանության ղեկավարի ընտրություն չունեցող պետությունների ժողովրդավարության գործակիցը բազմապատկվում է 0.5 միավորով, որը նշանակում է, որ այդ պետության ժողովրդավարության մակարդակը ուղիղ երկու անգամ  պակաս է։ Եթէ գործադիր իշխանության ղեկավարը ուղղակի չի ընտրւում իր ժողովրդի կողմից՝ նուազում է ժողովրդի մասնակցութիւնը, որ  նոյնն է՝ ժողովրդավարութիւնը։ Միջնորդավորված ընտրությունը նշանակում է ժողովրդի՝ անմիջական ղեկավար ընտրելու հնարավորության փոխանցում նաեւ սեփական նկատառումներով առաջնորդուող միջնորդներին: Եթէ ԱՄՆ դէպքում այդ միջնորդ ընտրիչներն ժողովրդի կողմից ընտրւում են հենց գործադիրի ղեկավար ընտրելու եւ միայն այդ նպատակով, ապա խորհրդարանական հանրապետութիւններում գործադիրի ընտրութիւնն իրականացնում են գործադիր իշխանութեան հակակշիռ հանդիսացող օրենսդիր իշխանութեան ներկայացուցիչները։

Ինչ երանելի հակակշիռ․․․ Քեզ հակակշռելու կոչուած հաստատութեան ղեկավարին ոչ թէ ժողովուրդն է ընտրում, այլ խորհրդարանական դարձած քաղաքական գործիչներն իրենց հավակնություններով ու նկատառումներով (եւ հազիւ թէ ժողովրդավարության նկատմամբ սիրով):

 

Քաղաքացին գործադիր իշխանության ղեկավար ընտրելիս պետք է անմիջականորեն եւ  ուղղակիորեն մատնանշի, թե ում է ինքը նախապատվություն տալիս: Ի տարբերություն ժողովրդի ներկայացուցչական մարմնի՝ գործադիր իշխանության ղեկավարը կարող է չներկայցնել բոլորին, նա դառնում է բոլորի նախագահը կամ վարչապետը, սակայն որպես գործադիր իշխանության ղեկավար՝ ընդամենը ենթակա է բոլորի կողմից ընտրված ներկայցուցչական մարմնի վերահսկողությանը։ Հենց գործադիր իշխանությանն է տրված որոշակի գործառոյթներ իրականացնելու իրավասությունը, և քանի որ այդ գործողությունները կարող են երբեմն չհամապատասխանել ժողովրդի բոլոր շերտերի ցանկություններին, ժողովրդի բոլոր շերտերը վերահսկողություն են իրականացնում այն իմաստով, որ չոտնահարվի իրենց իրավունքները, սակայն հիմնական ուղղությունը որոշում է ժողովրդի այն քանակությունը, ով առավելություն է ստացել գործադիրի ընտրության ժամանակ։ Պակտերավոր ասած մեծ կառքը պետք է մի ձիավար ունենա, որը սանձերը պետք է պահի իր ձեռքում, կառքում նստած ուղևորները կարող են որոշ մարդկանց ընտրել որպեսզի կառապանի գործողությունները վերահսկեն։

 

Գործադիր իշխանության առաքելությունն է գլխավորել պետության գործադիր հատվածը, սակայն ժողովրդից կողմից ուղղակի ընտրված ներկայացուցչական հակակշռի պայմաններում։,  Իր հերթին գործադիրն էլ հակակշռում է օրենսդիր իշխանությանը։

 

Տեւական հակասութեան ժամանակ գերակայութիւն է ստանում ներկայցուցչական մարմինը իր ձայների 2/3-ով. դեռևս 200 տարի առաջ ԱՄՆ-ում գտնված այս հարաբերակցությունը թվաբանորեն ճշգրիտ է, որովհետև եթե խորհրդարանական պարզ մեծամասնությունը կարող է պակաս լինել նախագահի ստացած ձայներից, ապա, որպես կանոն, խորհրդարանական ձայների 2/3-ը իր հերթին կգերակայի նախագահի ստացած ձայներին: Այնպես որ տեղին է այն մոտեցումը, որ ժողովրդի կողմից ընտրված գործադիր իշխանավորի արգելանքը խորհրդարանի նկատմամբ կարող է հաղթահարուել խորհրդարանի՝ ներկայացուցչական մարմնի ձայների 2/3-ով:

 

Մեր բանաձևում գործադիր իշխանության ղեկավարի ընտրությունը եւ այդ ընտրութեան հաճախականութիւնը համարվում են ժողովրդավարության կարևորագույն հայտանիշերից  եւ  ավելացնում կամ պակասեցնում են պետության ամբողջական ժողովրդավարության մակարդակը:

 

ԴԱՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Իշխանութեան երեք ճիւղերից դատականի ժողովրդավարականութեան հաշուարկելի եւ  թուաբանօրէն արտայատելի ձեւ չի առաջարկւում։ Կարեւոր է համարւում այս կամ այն կերպ դատական իշխանութիւնների ձեւաւորման եւ գործառոյթների՝ արդարադատութեան  իրականացման մէջ ժողովրդի՝ քաղաքացիների մասնակցութիւնը։ Մասնավորապես՝ առաջին ատեանի դատարանների որոշումները վերաքննելու իրաւասութեամբ օժտուած երկրորդ ատյանի դատավորները կարող են լինել ընտրովի։ Ժողովրդի մասնակցութեան՝ ժողովրդավարականության դրսևորում է նաեւ երդվյալ ատենակալների հաստատության գոյութիւնն ու գործունէութիւնը։ Այս երկու գործոններից մէկի առկայութիւնն արդէն մենք բաւարար ենք համարում դատական համակարգը համեմատաբար  ժողովրդավարական համարելու համար։ Իսկ այն երկրներում, որտեղ ժողովրդի դերակատարությունը ընդհանրապէս բացակայում է, պէտք է ընդունենք, որ այդ երեւոյթը նոյնպէս ազդելու է պետության ժողովրդավարականության մակարդակի վրա:

Այսպիսով, միայն նշանակովի դատաւորներով համալրուած դատական համակարգ ունեցող պետությունները, բնականաբար, նվազ ժողովրդավարական կարող են համարվել, քան ընտրովի դատավորներ ունեցող պետութիւնները։ Դատական համակարգի ժողովրդավարականութեան դրսեւորումներից կարելի է համարել նաեւ երդուալ ատենակալների հաստատութեան առկայութիւնը։ Դրանից ելնելով իմ բանաձեւում դատական համակարգի ժողովրդավարականութեան գործակիցը նոյն արժեքն է ունենում ընտրովի վերադաս դատարանների կամ երդուեալ ատենակալների հաստատութեան կամ միաժամանակ  նրանց երկուսի առկայութեան դէպքում։  Սա նշանակում է, որ դատական համակարգը կարող է ժողովրդավարական համարուել նաեւ նշանակովի դատավորների պայմաններում պայմանով որ գործի երդվյալ ատենակալների հաստատությունը:

 

ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

Պետութեան ժողովրդավարականության կարևոր գործոններից է նաև տեղական ինքնակառավարման (ՏԻ) համակարգը: Վերջինիս գոյությունը՝ ընտրովի կառույցների տեսքով ավելացնում է ժողովրդավարության մակարդակը տվյալ երկրում։ Տեղական ինքնակառավարման  ընտրովի մարմինների բացակայությունը, բնականաբար, նվազեցնում է  ժողովրդավարութիւնը: Սա արտահայտվում է բանաձևի որոշ գործակիցներով։

ՏԻ մակարդակով իշխանության ճյուղերի հակակշռումը եւս ի նպաստ ժողովրդավարության կարող է գործել , բայց քանի որ խոսքն ընդհանուր պետությանն է վերաբերում, ես այս դէպքում բավարարվում եմ միայն ընտրովիության գաղափարն ամրագրելով: Իհարկէ, ճիշտ՝ աւելի ժողովրդավարական է ՏԻ այն համակարգը, որում ՏԻ ներկայացուցչական մարմինները՝ ավագանիները ինքնուրույն կառույց է։ Դա նշանակում է, որ այն ընտրւում է տուեալ համայնքի բնակիչների կողմից ուղղակի ընտրութիւններով եւ նոյն համայնքի բնակիչների ընտրած համայնքի ղեկավարին զուգահեռ, նրան հակակշռելով գործում է ինքնուրոյն՝ ունի իր կազմից ընտրուած ղեկավար։ Համայնքի գործադիր մարմինը իր հերթին ինքնուրույն պետք է գործի, սակայն նրա գործունէութիւնը պէտք է ուղեկցուի իր հակակշիռ,   համայնքի ծախսագումարը հաստատող համայնքի ներկայացուցչական մարմնի գործունէութեամբ։

ՏԻ համակարգում նույնպես ժողովրդավարութեան տեսանկիւնից խիստ կարևոր է  ընտրությունների հաճախականությունը: Բոլոր այն հասարակութիւններում, որտեղ վախենում են հաճախակի իրականացուող ընտրություններից, ընտրութիւն երեւոյթը չի ընկալւում որպէս մարդու իրավունքների՝ երկրի ու համայնքի կառավարմանը մասնակցելու իրաւունքի դրսեւորման, իրականացման տօն։ Հաճախական ընտրութիւններից խուսափելը նշան է այն բանի, որ այդ միջավայրում դեռեւս չի կայացել ընտրուելու եւ ընտրելու միջողով քաղաքական կեանքին մասնակցելու մշակույթը։ Դա վկայութիւնն է նաեւ մէկ այլ շատ աւելի արատաւոր՝ իշխանական լծակներին ամեն գնով տիրանալու եւ դրանք այլոց փախցնելու մտքի նկատմամբ թշնամաբար տրամադրուած լինելու ավազակաբարոյ հոգեբանության գերակայութեան։

Խորհրդարանների, նախագահների եւ համայնքային ընտրութիւնների հաճախականութիւնը նուազեցնելու կողմնակիցները որպէս կանոն իրենց տեսակէտն հիմնաւորում են «հերթական լարուածութիւնից» խուսափելու եւ կայունութիւն ապահովելու ցանկութեամբ։ Այդորակ մոտեցմանն անկեղծօրէն հաւատացող մարդկանց պարզապէս պէտք է յուշել, որ իրենք ակամայ աջակցում են ընտրութիւններն ընդհանրապէս վերացնելու, ժողովրդավարութիւնն իրենցով փոխարինելու տրամադրուած ցածրորակութիւններին։

 

ԴԱՇՆԱՅԻՆ ՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ԴԱՇՆԱՅԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԸ

Պետությունների ժողովրդավարականության բանաձեւն ասպարէզ իջեցնելիս՝ 2003 թուականին ես նշել էի, որ, ցավոք սրտի, այդ բանաձեւը կիրառելի չէ դաշնային (ֆեդերալ) պետությունների համար։ Նկատի էր առնված այն, որ դաշնային պետություններն ընդհանրապէս 2 ներկայացուցչական մարմիններ են ունենում. ներկայացուցչական մարմին, որը ներկայացնում է քաղաքացիներին եւ ներկայացուցչական մարմին, որը ներկայացնում է դաշնության ենթականերին՝ պետությունների կամ, ԱՄՆ դէպքում՝ նահանգներին։ ԱՄՆ-ի օրինակով, նահանգներից մեկը կարող է ունենալ 40 մլն բնակչութիւն, միւսը՝ 2 մլն, սակայն նրանք հավասարապես՝ հաւասար քանակութեամբ պատգամաւորներով են ներկայացւում  Սենատում: Եթե քաղաքացիների ներկայացուցչական մարմնում կարևոր էր համարվում քաղաքացիների ներկայացուցչականութեան ապահովումը, ապա դաշնային պետության դաշնային ենթակաների ներկայացուցչական մարմնում երաշխավորվում է դաշնային պետության դաշնային ենթակաների իրավահավասարությունը։ Այդ ելակետային պայմաններում անհնարին էր թւում դաշնութեան ենթակաների իրաւահաւասարութինը մարդկանց՝ քաղաքացիների իրաւահաւասարութեանը զուգակցելը։ Կրկին ԱՄՆ օրինակով, նահանգների իրաւահաւասարութիւնն արտայայտւում է իւրաքանչիւր նահանգից  2 սենատորներ ներկայացնելով։ Թվում էր, թէ այդ կառույցում քաղաքացիների իրավունքների հիմք՝ իրաւահաւասարութեան նկատմամբ ուշադրության դրսևորումը տեղին չէ: Սակայն երեք տարի առաջ՝ 2009 թվականին, նաեւ ինձ համար անակնկալ գտնուեց նաեւ դաշնային պետութեան դաշնային ենթակաների ներկայացուցչական մարմինների էութիւնը արտայայտել եւ տարածքների, եւ այդ տարածքների ընտրողների ներդաշնակ ներկայացուածութեամբ։

Լուծումը դարձեալ ներկայացնեմ ԱՄՆ օրինակով։ Դաշնային ներկայացուցչական մարմնի՝ Սենատի ընտրություններում, որտեղ դաշնության ենթակաների՝ նահանգների երկուական ներկայացուցիչներն ընտրվում են նոյն նահանգների ժողովրդի կողմից, ժողովրդից ստացած քուէները բաշխւում են թէկնածուների վրայ ըստ նրանց ստացած քուէների տոկոսային հարաբերակցութեան։ Եթէ նահանգում երկու սենատորների ընտրութեան համար առաջադրուել են ութ թէկնածուներ եւ նրանք ստացել են Ա-ն՝ 8, Բ-ն՝ 7, Գ-ն՝ 5, Դ-ն՝ 4, Ե-ն՝ 3, Զ-ն՝ 2,  Է-ն՝ 2 եւ  Ը-ն՝ 1 միլիոն քուէներ, տուեալ նահանգը ներկայացնող սենատոր են դառնում 8 եւ 7 միլիոն քուէներ ստացած Ա եւ Բ թէկնածուները։ Նախնական արդիւնքների ազդարարումից յետոյ ողջամիտ ժամանակայատուածում յաջողութեան չհասած թէկնածուները փոխանցում են իրենց ստացած քուէները սենատոր դարձած թէկնածուներին։ Արդիւնքում Ա-ն ունենում է, օրինակ՝ 8+5+3+2=18 մլն քուէ, իսկ Բ-ն՝ 7+4+2+1= 14 մլն քուէ։ Տոկոսային հարաբերակցութեամբ Ա-ն ունի տուեալ նահանգի ընտրողների ձայների 56.25%-ը եւ Բ-ն՝ ընտրողների ձայների 43.75%-ը։

Ամեն դաշնային միավոր, դաշնության ենթակաների ներկայացուցչական մարմնում՝ Սենատում, ներկայանում է ոչ թէ երկուական սենատորական ձայներով, այլ իր նահանգի ընտրողների ձայների 100 տոկոսով։ Այսպիսի մոտեցումն ընդունելուց եւ սահմանադրութեամբ ու օրէնքներով ամրագրելուց յետոյ Սենատի քուէարկութիւններում սենատորը քուէարկում է ոչ թէ մէկ ձայնով՝ սենատորական քուէով, այլ իր նահանգից իր ստացած եւ իրեն փոխանցուած քուէների տոկոսի չափով։ Այսինքն՝ վերեւում նշածս Ա-սենատորը քուէարկութիւններին մասնակցում է 56.25 միաւորով, իսկ Բ-ն՝ 46.75 միաւորով։ Նոյն կերպ բոլոր նահանգներից ընտրուած սենատորները։ Սենատն այդ դէպքում կունենայ ոչ թէ 100 սենատորական քուէ, այլ 5 000 տոկոս կամ միաւոր։ Այս կարգը կարող է առաջին հայացքից անհասկանալի իրավիճակ ստեղծել, սակայն միայն առաջին հայացքից։ Օրինակ՝ քուէարկութեան ժամանակ կարող է սենատի ձայների մեծամասնութիւնն ստացած ՝2501 միաւոր (տոկոս) ապահոված սենատորների թիւը՝ սենատորների քանակը, ենթադրենք՝ 40, պակաս լինի 2 499 տոկոս (միաւոր) ունեցող սենատորների քանակից, ենթադրենք՝ 60։ Այս կերպ կհաստատուի, որ այդ դաշնային երկրում անգամ դաշնային ենթակաների ներկայացուցչական մարմնի՝ սենատի մակարդակով որոշումներ ընդունելիս առաջնային կարեւորութիւն է ստանում քաղաքացիների դիրքորոշումը, իսկ սենատորներն ընդամենը նրանց միջնորդ ներկայացուցիչներն են։

2010 թուականից Պետութիւնների ժողովրդավարականութեան իմ առաջարկած բանաձեւում տեղ գտաւ նաեւ դաշնային պետութիւնների դաշնային ենթակաների ներկայացուցչական մարմինների ներկայացուցչականութեան վերաբերող  գործակիցը։

Այս լուծումը գտնելուց յետոյ ես աւարտուած եմ համարում մարդու իրաւունքների հիման վրայ ժողովրդավարութեան առջեւ ծառացած մարտահրաւէրների պատասխանները գտնելու իմ աշխատանքը։ Հաւակնություն չունեմ այս բանաձեւն համարել կատարելութիւն, սակայն չեմ կասկածում, որ դէպի կատարեալ ժողովրդավարութիւն տանող առայսօր ներկայացված ժողովրդավարության մակարդակ քննելու առթիվ արված յաջողուած փորձերից մեկն է։

 

ՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱՎԱՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԲԱՆԱՁԵՒԸ

 ՆԵՐԿԱՅԱՆՈՒՄ Է ԱՅՍ ՏԵՍՔՈՎ՝

                     

                                      R         

                      PSD = (--- x F) x (E x F) x J x L x (U x F) x 100%

                                   V                         

PSD-ն Պետութիւնների ժողովրդավարութեան տոկոսն է (The percentage of the States’ Democraticity)։ 

             R –ը խորհրդարանական ընտրություններին մասնակցող եւ ընտրությունների արդյունքում խորհրդարանում ներկայացուցիչ ունեցող քաղաքացիների թիվն է.                                                                        

             V – ն  ընտրությանը մասնակցող քաղաքացիների թուաքանակն է.                                                        

             F –ը խորհրդարանական (նաեւ միւս) ընտրությունների հաճախականութեան գործակիցն է։ Այն փոփոխւում է կախուած ընտրութիւնների հաճախականութիւնից։  Եթե ընտրություններն  իրականցվում են 2 տարին մեկ անգամ, ապա F=1, եթե ընտրությունները տեղի են ունենում 3 տարին մեկ անգամ, ապա՝ F=0.9,  4  տարին մէկ տեղի ունենալու դէպքում F=0.8,  5 տարին մեկի դէպքում՝  F=0.7, եւ եթե խորհրդարանը ընտրվում է 6 տարին մեկ, ապա F=0.6։

             E – ն գործադիր իշխանության ընտրության կամ նշանակովի լինելու գործակիցն է: Եթե գործադիր իշխանության ղեկավարը նշանակվում է խորհրդարանի կողմից, ապա E=0.5, և երբ նա ընտրվում է ուղղակիորեն ժողովրդի կողմից, ապա E=1:

             F –ը այս դէպքում ընտրովի գործադիր իշխանութեան ղեկավարի ընտրությունների հաճախականութեան գործակիցն է։ Այն հաւասար է 1-ի, եթէ գործադիրի ղեկավարը նշանակովի է, այսինքն՝ E=0.5-ի։ Ինչպէս եւ խորհրդարանական ընտրութիւնների հաճախականութեան դէպքում այն փոփոխւում է կախուած ընտրութիւնների հաճախականութիւնից։  Եթե ընտրություններն  իրականցվում են 2 տարին մեկ անգամ, ապա F=1, եթե ընտրությունները տեղի են ունենում 3 տարին մեկ անգամ, ապա՝ F=0.9,  4  տարին մէկ տեղի ունենալու դէպքում F=0.8,  5 տարին մեկի դէպքում՝  F=0.7, եւ եթե խորհրդարանը ընտրվում է 6 տարին մեկ, ապա F=0.6։                             

              J –դատական համակարգի գործակիցն է: Եթե երկրորդ ատյանի դատավորները նշանակովի են, ապա J=0.8, այն դեպքում, երբ ժողովրդի կողմից են ընտրվում կամ գործում է նաեւ երդուալ ատենակալների համակարգը, ապա  J=1:

              L –տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործակիցն է: L=1, եթե համայնքային ընտրությունները տեղի են ունենում 2 տարին մեկ, 0.9՝ երբ 3 տարին մեկ, 0.8՝ երբ 4 տարին մէկ են տեղի ունենում ընտրութիւններ եւ 0.7 երբ դրանք տեղի են ունենում 5 տարին մէկ:

             U –դաշնային կամ (թէ) միատար (ունիտար) պետության ցուցանիշն է։ Եթէ բանաձեւը կիրառւում է ճշտելու միատարր պետութեան ժողովրդավարականութեան տոկոսը, ապա եւ  U-ն, եւ F-ը  հաւասար են 1 միաւորի։ Եթէ ճշտւում է դաշնային պետութեան ժողովրդավարութեան մակարդակը, ապա կախուած այն բանից թէ ինչ սկզբունքով են դաշնային ներակայացուցչական մարմնում ընտրւում եւ քուէարկում դաշնային ենթականերից ընտրուած պատգամաւորները U-ն կարող է տարբեր արժեք ունենալ։ Այն հաւասար է 1-ի, երբ դաշնային ներկայացուցչական մարմնում պատգամավորները համամասնորեն են ներկայացնում իրենց դաշնային ենթակայի (նահանգի) տարածքի բնակչութեանը։ Օրինակ, եթէ որպես նահանգի ներկայացուցիչ ընտրուած պատգամաւորը կամ պատգամաւորների խումբը նահանգում հաւաքել է 40 % է, ապա այդ տոկոսով էլ մասնակցում է սենատում տեղի ունեցող քուէարկութիւններին։                                                 U-ն հաւասար է 0.7-ի, երբ հավասարապես են ներկայցվում դաշնային կառույցները, բայց այդ ներկայացման պայմաններում հաշվի չի առնվում տվյալ դաշնային միավորի դաշնության ենթակա կառույցի ներսում ընտրութիւնների ընթացքում դրսեւորուած քաղաքացիների համամասնութիւնը:

Այս բանաձեւը պետությունների ժողովրդավարականությունը ներկայացնում է տոկոսային մատուցմամբ՝ տոկոսաչափերով։ Դրա հետ է կապուած բանաձեւի վերջում100 %-ի աւելացումը։

 

Ամփոփելով անցյալում կատարած իմ աշխատանքները և ընդգծելով, որ մասնավորապես 2003 թվականին հրատարակած ուսմանասիրության մեջ ես գործակիցներին այլ միավորներ եմ հատկացրել, ուզում եմ նշել, որ բանաձևը պարզեցնելու նպատակով  հաճախականությունների հետ կապված գործակիցը եւ խորհրդարանական, եւ նախագահ-վարչապետական ընտրութիւններում դարձրել եմ նույնը, այսինքն՝  2003 թվականից առ այսօր իմ  հրատարակած հոդվածներում, ելոյթներում նշուած հաճախականութեան տարբեր գործակիցները  նպատակահարմար եմ համարում նույնացնել:

 

Ժողովրդավարականութեան բանաձեւի վերաբերեալ կարելի է, թերեւս այլ՝ ոչ պակաս  արդիւնաւէտ  առաջարկներ ներկայացնել, բայց իմ կարծիքով ամենակարեւորն այն է, որ գոյութիւն ունենայ ժողովրդավարականութեան չափման ընդհանրական միավոր՝ միասնական չափորոշիչ։ Այս բնոյթի չափորոշիչի օգնութեամբ  ժողովրդավարութիւնը դադարում է լինել վերացական մի հասկացութիւն։

 

Այս բանաձեւը միջոց է չափելու հետաքրքրող պետութեան ժողովրդավարութեան մակարդակը եւ հստակեցնելու, պարզեցնելու, թէ հատկապես ինչ թերությունների պատճառով է այդ պետութեան համակարգը պակաս ժողովրդավարական, քան կարող էր լինել։  Դրանից յետոյ արդէն տուեալ պետութեան նախասիրութեան կամ նկատառումների հարց կմնայ բացթողումները վերացնելով մերձենա՞լ  100 տոկոսանոց ժողովրդավարութեանը, թէ գոհանալ եղածով։

 

Յուսով եմ, իմ հարգելի ընթերցողը հասկանում է, որ իմ խոսքը ոչ թէ ընդհանրապես ժողովրդավարության, այլ ժողովրդավարական համակարգերի մասին է,  ժողովրդավարությունը օրենքով ամրագրելու հնարավորության մասին:

  

Բանաձեւը կազմելիս ես գնացել եմ մի ճանապարհով, որը հնարավորութիւն է  տալիս բանաձեւի  առանձին հատվածները կիրառել առանձին վերցրած իշխանւթեան տարբեր ճիւղերի համակարգերի համար։

 

Ինչպէս երեւում է դատական իշխանութեան յատուածում հաճախականության գործակից չի նշվում։ Դա արուած է դատավորների կախվածությունը նաեւ քաղաքացիներից նուազագոյնի հասցնելու նպատակով։ Դատավորը` վճռորոշ ատեանի դատաւորը  պէտք է ընտրուի քաղաքացիների կողմից, բայց եւ պետք է անկախ լինի։ Նա երբեք չպետք է իրեն  կախվածության մեջ զգայ անգամ իրեն նշանակողից, նույնիսկ եթե այդ նշանակողը ժողովուրդն է:

 

         

                                   ՈՐՊԷՍ  ԵԶՐԱՓԱԿՈՒՄ

 

 21-րդ դարի սկզբում ժողովրդավարության առջեւ ծառացած խնդիրներից  եւ մարտահրավերներից են քաղաքացիների վստահության պակասը քաղաքական գործընթացների եւ իշխանութիւնների  նկատմամբ, հետաքրքրութեան նուազումը ժողովրդավարութեան  գործընթացների հանդէպ։ 

 

Վերեւում շարադրուած մոտեցումների կիրառումը կաւելացնի քաղաքացիների դերակատարությունը եւ դրան զուգահեռ՝ վստահութիւնը իրենց մասնակցութեան կարեւորութեան նկատմամբ։ Մանաւանդ խորհրդարանական համակարգերում քաղաքական գործիչները կընկալուեն որպէս քաղաքացիների հերթական ներկայացուցիչները միայն։ Պետություն և ժողովուրդ հարաբերություններում գլխավոր դերակատարութիւնը կանցնիէ քաղաքացիներին։

 

 Այդ ամենը տեղի է ունենալու նախ եւ առաջ

ա) ներկայացուցչական մարմիններում քաղաքացիների ներկայութիւնը  առարկայական դարձնելու եւ

բ) քաղաքական գործընթացներին քաղաքացիների մասնակցելու հաճախականութիւնը աւելացնելու միջոցով։

 

 

 

Որոնում

Վերջին տեսանիւթեր

?>?>