Category: Գրադարան
Published on 09 December 2012
Print

Մեսրոպեան նուղղագրութիիւնը վերականգնելու առաջին քայլերը

Կոմունիստ կայսրութիւնը Հայաստանի հայութեանը պարտադրած 1922 թ. ուղղագրութեամբ հայոց աստուածատուր այբուբենից դուրս նետեց ւ, է, օ տառերը, նաեւ իւ, եա, ոյ երկհնչիւնները: 1940-ական թթ. է, օ տառերը ստիպուած վերադարձրին այբուբեն, իսկ ւ-ը (հիւն) ցայսօր մնում է Սահակ-Մեսրոպեան այբուբենից դուրս: Հետեւաբար` մեր գերագոյն խնդիրը ւ տառը այբուբեն վերադարձնելն է: Մեսրոպեան ուղղագրութեան մէջ ւ-ը (հիւնը) առանձին տառ է, որն ընկած է ցո եւ փիւր տառերի միջեւ եւ որի թուային արժէքը 7000-ն է։ Ւ-ը ե-ի հետ միանալով` կազմում է եւ շաղկապը, իսկ ո-ին միանալով` ու շաղկապը։

Սովետները այբուբենից հանած ւ, է , օ տառերի փոխարէն իբրեւ առանձին տառեր այբուբեն մուծեցին եւ, ու շաղկապները, որոնք բառ էին դարձել ե եւ ո տառերին ւ տառի միացումից: Այսպիսով աղաւաղելով այբուբենը, սովետները այբուբենից տառը հանեցին , տեղը դրեցին բառեր...

{jcomments on} Մասրոպաւանդ ուղղագրութեան վերականգման հակառակորդները մարդկանց ապակողմնաորոշում են, թէ իբր դասական ուղղագրութեանը վերադառնալու պարագային, համատարած անգրագիտութիւն պիտի տարածուի, եւ ամենամեծ կեղծիքը` թէ իբր այսօրուայ սերունդը չի կարող կարդա-հասկանա դասականով գրուած հայերէնը: Բացարձակ ազնհիմն կարծիք: 1922 թ. Հայաստանին պարտադրուած ուղղագրութեան եւ դասական ուղղագրութեան միջեւ կայ 10-ից պակաս հիմնական տարբերութիւնը, որ կարելի է իւրացնել շատ արագ: Մեր ժողովրդի բոլոր հատուածները միաւորող այդ քայլը պէտք է արուի հետզհետէ, մի քանի փուլերով: Սոյնով ներկայացնում եմ առաջին փուլում անհրաժեշտ փոփոխութիւնները, որոնք կարելի է իւրացնել մի քանի ժամում եւ մօտ 70 տոկոսով տիրապետել դասական ուղղագրութեանը:

 

Աայբուբենից դուրս նետած ւ տառը այբուբեն վերադարձնելու հետ զուգահեռ անհրաժեշտ է վերականգնել նաեւ հետեւեալ շատ արագ իւրացնելի կանոնները:

1. Միասին նշանակող հետ կապը եւ յետեւից եկող, յաջորդ իմաստն ունեցող յետ տեղի մակբայը խառնուեցին զիրար, դարձան նոյնը: Այսօր գրում են` «մեքենան հետ տուրե , «ինձ հետ արիե, «հետեւից եկածը, հետագաե եւ աւն: Մինչդեռ դասական ուղղագրութեամբ այդ խառնակութիւնը չկայ, քանի որ միասին նշանակող հետ կապը դասական ուղղագրութեամբ միշտ գրում ենք հո-ով` ինձ հետ, նրա հետ եւ այլն: Իսկ յետ արի, յետ տուր, յետագայ բառերը`յ-ով:

2. Զգացմունք արտայայտող սէր գոյականը նոյնացել է կաթի սեր բառին, քանի որ երկու բառերն էլ գրւում են եչ-ով: Մինչդեռ մեսրոպաւանդ ուղղագրութեամբ զգացում արտայայտող բառը գրում ենք է-ով, իսկ կաթի սերը`ե-ով: Իսկ ինչպէս իմանանք որեւէ բառի մէջ ե?րբ է եչ գրւում, երբ`է: Զանազանելը շատ հեշտ է: Եթէ զգացում արտայայտող բառն ենք ուզում գրենք, ապա այդ դէպքում բառի է-ն սեռականում դառնում է ի (սէր-սիրոյ), իսկ կաթի սեր արտայայտող բառը սեռականում երբէք չի փոխւում-դառնում ի, այլ միշտ մնում է նոյնը`ե («կաթի սերի մէջ սուրճ լցրուե):

3. Գետ եւ գէտ բառերը: Այս բառերից մէկը նշանակում է Արաքս գետ, միւսը` գիտութիւն (լեզուագէտ, հնագէտ եւ այլն): Հայաստանին պարտադրուած այսօրուայ ուղղագրութեամբ երկու դէպքում էլ գրւում է եչ-ով: Մեսրոպաւանդ ուղղագրութեամբ գիտութիւն արտայայտող բառը գրում ենք է-ով (լեզուագէտ, հնագէտ եւլն), իսկ Արաքս գետի ե-ն` եչ-ով: Այստեղ էլ ենք բառերը իրարից տարբերակում հոլովելով: Գիտութիւն արտայայտող բառի է-ն սեռականում դառնում է ի , մինչդեռ գետ նշանակող բառը սեռականում ի չի դառնում, այլ մնում է նոյնը` ե (Արաքս գետի մէջ, Հրազդան գետից եւլն):

4. Գեր եւ գէր բառերը: Այս բառերից առաջինը(գեր) նախածանց է եւ նշանակում է չափից շատ, չափից մեծ (գերհզօր, գերագոյն, գերթանկ եւ եւն), իսկ միւս բառը գէր(չաղ-մսօտ) ածականն է: Հայաստանեան ուղղագրութիւնն այդ բառերը սարքել է նոյնահունչ եւ երկուսն էլ գրւում են եչ-ով: Մինչդեռ գիրութիւն նշանակող բառը, որ սեռականում դառնում է ի, դասական ուղղագրութեամբ գրում ենք է-ով, որպէսզի զանազանենք չափից շատ-չափից մեծ նշանակութիւն հաղորդող գեր նախածանցից, որը գրում ենք եչ-ով:

5. ՀՀ-ում գործող ուղղագրութեամբ նոյնահունչ համանուններ են նաեւ միեւնոյն տառով գրւող գէշ (գիշատիչ-գիշատել) եւ գեշ(տգեղ) բառերը: Դրանց գրութիւնը նոյնպէս զանազանում ենք սեռական հոլովի վերածելով: Եթէ գեշ գրելով նկատի ունենք տգէղ բառը, գրում ենք եչ-ով, քանի որ բառի մէջ ե-ն սեռականում մնում է անփոփոխ: Իսկ եթէ ե-ն սեռականում փոխւում-դառնում է ի, ուրեմն այդ բառը գիշատիչ բառի հոմանիշն է, որը պէտք է գրուի է-ով:

գ.Բառամիջում ո, ու, օ տառերից յետոյ վ լսւող տառը երբեք ւ կամ ու չի գրւում, այլ միշտ գրւում է վ, որպէսզի ո-ն չդառնա ու, իսկ ու-ն աւելորդ ւ չունենա(սով, զով ծով, գովել, որովհետեւ, որ, ով, հովանոց):

դ. Բառավերջում լսուող վ -ն(վեւ) գրւում է ւ տառով (անիւ, արծիւ, հովիւ, շնորհիւ, պատիւ, սեւ, արեւ, հարաւ, թեթեւ):

ե. Բառամիջում եւ բառավերջում ա, ե, ի ձայնաւորներից յետոյ վ լսուելիս միշտ գրւում է ւ. (աւարտ, բաւական, խաւար, անձրեւ, Երեւան, Սեւան, նաեւ, տերեւ, հիւանդ, շիւ, թիւ) :

զ. Բառի սկզբում երբ լսում ենք վո, երբեք վ չենք գրում, այլ միշտ գրում ենք ո(որսորդ, որպէս, ոսկի, որովհետեւ) : Բացառութիւն է միայն վոհմակ բառը, երբ բառասկզբում վո լսուելիս, գրում ենք ոչ թէ ո, այլ վ:

է. Բառասկզբում վ լսուելիս միշտ վ ենք գրում(վէպ, վերջ, վարորդ, վսեմ եւ այլն) : Այդ բառերը բարդացուելիս գրում ենք նոյնութեամբ(պատմավէպ, ամենավերջ, ամենավսեմ, կարեվէր, անվաւեր եւն) :

ը. Ս տառից առաջ հ լսւող բոլոր բառերը գրում ենք հ-ով (հսկայ եւ այլն): Բացառութիւն է միայն մէկ բառ`յստակ:

թ.Աւանդական ուղղագրութեամբ բառավերջի ա եւ ո տառերից յետոյ մեծամասամբ գրում ենք չարտասանւող յ տառը(ծառայ, երեկոյ, գուլպայ, փեսայ եւլն): Բառավերջում յ-ն թէեւ չի արտասանւում, բայց բառը բարդացնելուց եւ ածանցուելուց յետոյ այդ յ-ն գրւում եւ արտասանւում է(արքայ-արքայութիւն, ծառայ-ծառայութիւն, Սարօ-Սարոյի, մարօ-Մարոյի, հանածոյ-հանածոյի)եւն: Դա ճշտւում է այսպէս. եթէ տղայ կամ հանածոյ բառը գրում ենք առանց յ-ի, բայց հոլովելիս կարդում եւ գրում ենք տղայի, հանածոյի, այդ դէպքում յ-ն որտեղից եկաւ... Բացառութիւններ. ձայնաւորից յետոյ յ չի գրւում հետեւեալ դէպքերում.

1. Հրամայական բառեր` խաղա` , գնա`, մի` գնա: Բայց նոյն բառերի հարկադրականը կամ ժխտական դերբայը գրւում է յ-ով(կը գնայ, մի° գնայ, չեմ գայ): 2. Սա, դա, նա, քո դերանունները, նաեւ` ահա, հապա, հիմա, այո, հա:

3 Յատուկ անուններ`Աննա(բայց`Աննայի) ,Սիրիա, Սեբաստիա, Մարօ(բայց` Մարոյի): ժ. բառավերջում է լսելիս երբեք ե չի գրւում, միշտ եւ ամենուր գրում ենք է, այսինքն` այնպէս, ինչպէս լսում ենք` գրեթէ, թէ, նախօրէ, որեւիցէ, երբեւէ, օրըստօրէ, միջօրէ եւն: ժա. Բառասկզբում յէ լսելիս միշտ գրում ենք ե (երբ, եթէ, եղբայր) : ժբ. Բառամիջում ձայնաւորներից առաջ ե լսելիս, միշտ գրում ենք է(րոպէական, գործունէութիւն, հոգէորդի եւն) : Բառամիջում ե լսուելիս է ենք գրում նաեւ այն բառերում, որոնց մէջ է-ի փոխարէն բարբառներում գործաածւում է այ (հեր-հայր, գէլ-գայլ, ծէր-ծայր եւն):

ժգ.Բառամիջում է ենք գրում բոլոր այն դէպքերում, երբ բառերը վերջանում են աւէտ, եղէն, օրէն, էն, էք ածանցներով արդիւնաւէտ, ոսկեղէն, յամառօրէն, անգլերէն, երկուստէք:

ժդ. Միշտ է-ով է գրւում բայերի հրամայական եղանակի յոգնակի 2-րդ դէմքի էք վերջաւորութիւնը (բերէք, նայէք, վերցրէք եւն):

ժե. Ամէն արմատն ունեցող բառերից միայն ամէն եւ ընդամէն բառերն ենք գրում է-ով : Ամենա-ով կազմուած մնացած բոլոր միւս բառերը գրում ենք ե-ով` ամենայն, ամենալաւ, ամենամեծ եւն:

ժզ. Բառասկզբում օ լսելիս օ էլ գրում ենք(օր, օրհնել, օդ, օրինակ եւն): Բացառութիւն են միայն չորս բառ` ով-ովքեր, ովկիանոս, ովսաննա եւ ովազիս, երբ թէեւ օ ենք լսում, բայց գրում ենք ոչ թէ օ, այլ` ո:

ժէ. Բառավերջում երբ լսում ենք օ, գրում ենք ոյ (երեկոյ, յետոյ, պահածոյ եւն) :

 

Վ,Ւ ուղղագրութիւնը 1. Պէտք է վերականգնուի հայոց այբուբենից 1922 թ. վտարուած ւ (հիւն) տառը, նաեւ իւ երկհնչիւնը: Մեսրոպեան այբուբենից դուրս նետուած ւ-ի վերականգնումով վերականգնւում է նաեւ տառի թուանիշը` 7000-ը:

ա. Ւ- ն արտասանւում է վ, բայց բառասկզբում երբեք ւ չի գրւում, այլ միշտ` վ(վարդ, վահան, վերջ, վիզ, վկայ, Վռամ):

բ. Ւ-ի վերականգնումով վերականգնւում է իւ երկհնչիւնը. բառասկզբում եւ բաղաձայնների միջեւ իյու լսուելիս գրում եւ արտասանում ենք ոչ թէ օտարաբան յու, այլ` հայերէն իւ (ձիւն, հիւր, արիւն, իւրային, հիւսեոլ, սփիւռք, միութիւն, հարիւր, հնչիւն, իմաստութիւն, իւղ եւն) : Օտար բառերում յու հնչիւնը ձայնաւորից առաջ գրւում է իու (նիուանս, ստիուարտ եւն) :

գ. Հայերէնում ւ-ով սկսուող ոչ մի բառ չունենք: Այսինքն` բառասկզբում արտասանւող վ-ն երբեք ւ չի գրւում, այլ միշտ գրւում է վ (վարդ, վահան, վերջ, վիզ, վկայ,Վարդան, Վռամ): Այս բառերը բարդացուելիս, այսինքն` բարդ եւ ածանցաւոր բառերում, վ-ի գրութիւնը պահպանւում է(գաղթավայր, պատմավէպ, անվճար, ինքնավստահ եւլն):

դ. Վ լսուելիս ու ենք գրում բաղաձայնից յետոյ (Աստուած, զուարդ, Նուարդ եւն), իսկ ձայնաւորների միջեւ գրում ենք ւ (սաւան, հիւանդ, օթեւան, առաւօտ): Բացառութիւն է միայն հովիւ բառը, որտեղ ո եւ ի ձայնաւորների միջեւ գրւում է ոչ թէ ւ, այլ` վ, որպէսզի տառը չդառնա ու:

ե.Բառամիջում ո, ու, օ տառերից յետոյ վ լսւող տառը երբեք ւ կամ ու չի գրւում, այլ միշտ գրւում է վ, որպէսզի ո-ն չդառնա ու, իսկ ու-ն աւելորդ ւ չունենա (սով, զով ծով, գովել, որովհետեւ, որ, ով, հովանոց): զ. Բառամիջին եւ բառավերջում ա, ե, ը, ի ձայնաւորներից յետոյ երբեք վ չի գրւում, այլ միշտ գրւում է ւ (նաւթ, կարեւոր, Եւրոպա, ծըւալ, հիւանդ, թիւ եւն):

է. Բառավերջում լսուող «վեն միշտ գրւում է «ւե տառով (անիւ, արծիւ, հովիւ, շնորհիւ, պատիւ, սեւ, արեւ, հարաւ, թեթեւ):

4. Վերականգնել ոյ երկհնչիւնը եւ հայերէնին պարտադրուած օտարաբան ույ-ի փոխարէն ամենուր գրել ոյ (գոյն, սոյն, նոյն, բոյս եւն) :

5. Վերականգնել եօ երկհնչիւնը եւ յո-ի փոխարէն ամենուր գրել եօ` արդեօք, եօթ եւն:

6. Վերականգնել եա-ն եւ բաղաձայնից առաջ յա-ի փոխարէն ամենուր գրել ե(Դուրեան, մատեան, եարուս, ամեակ եւն ):

Ե, Է ուղղագրութիւնը

ա.Վերականգնել բառավերջի է-ի գրութիւնը: Բառավերջում է լսելիս, երբեք ե չի գրւում, միշտ եւ ամենուր գրում ենք այնպէս, ինչպէս լսում ենք` է (թէ, եթէ, գրեթէ, նախօրէ, որեւիցէ, երբեւէ, օրըստօրէ, միջօրէ եւն) :

բ. Բառամիջում ձայնաւորներից առաջ է լսուելիս, միշտ գրում ենք է(րոպէական, գործունէութիւն, հոգեորդի եւն): Բառամիջում է ենք գրում նաեւ բոլոր այն դէպքերում, երբ բառերը վերջանում են աւէտ, եղէն, օրէն, էն, էք ածանցներով(արդիւնաւէտ, ոսկեղէն, տնօրէն, աղէտ, անգլերէն, այժմէն):

գ. Բառավերջում է լսելիս, երբեք ե չի գրւում, միշտ եւ ամենուր գրում ենք այնպէս, ինչպէս լսում ենք` է (թէ, գրեթէ, նախօրէ, որեւիցէ, երբեւէ, օրըստօրէ, միջօրէ եւ):

դ. Է –ով ենք գրումն նաեւ այն յատուկ անունների վերջաւորութիւնները, որոնց մէջ լսւում է ոչ թէ յե, այլ` է( Յովհաննէս, Միքայէլ, Ներսէս, Արմէն, Յովսէփ եւն): Բացառութիւն են պետ վերջաւորութիւնն ունեցող յատուկ անունները (Հայրապետ, Կարապետ, Հազարապետ եւն) :

ե. Է-ով է գրւում բայերի հրամայական եղանակի երկրորդ դէմքի էր վերջաւորութիւնը` բերէք, նայէք, վերցրէք եւն:

զ. Եթէ հոլովելիս(հիմնականում` սեռական հոլով)կամ բարդացման դէպքում բառամիջի է-ն հնչիւնափոխւում- դառնում է ի, այդ բառը` մօտ 15 բացառութիւններով(աշխէտ, հէն-աւազակ, խլէզ, կրկէս, հելլէն, պարէն, տէգ, քարտէզ եւն), միշտ գրւում է է-ով սէր-սիրոյ, տէր-տիրոջ, գէտ-գիտութիւն եւն): Եթէ սեռականում է-ն ի չի դառնում, բառը գրւում է ե-ով(կաթի սեր-կաթի սերի, Արաքո գետ-Արաքս գէտի եւն) :

Ո,Օ ուղղագրութիւնը

Մեսրոպեան այբուբենում օ տառ չկար, օ-ն գրում էին աւ–ով(աւր- օր, կաւշիկ-կօշիկ, ծնաւտ-ծնօտ): Օ տառը այբուբեն մտաւ Ժ-ԺԱ դարերում, երբ աւ երկբարբառը վերածուեց օ հնչիւնի:

ա. Բառասկզբում օ լսելիս միշտ օ ենք գրում( օր, օրհնել, օդ, օրինակ եւն) : Բացառութիւն են միայն չորս բառ` ով, Ովսաննա, ովկիանոս, ովազիս:.

բ. Բառասկզբում վո լսելիս, ո էլ գրում ենք( որդի, ոսկի, որ, ոգի եւն ): Բացառութիւն է միայն վոհմակ բառը, որը թէեւ հնչում է վո, բայց գրում ենք ոչ թէ ո-ով, այլ` վո-ով:

գ. Բառամիջում օ լսելիս, մեծամասամբ գրում ենք ո` գործ, բոլոր, մոլորակ, անորոշ եւն: Քչաթիւ բառերում է, որ օ լսելիս օ էլ գրում ենք` կարօտ, խօսք, առաւօտ եւն: Բառամիջում օ-ով են գրում նաեւ օն եւ օնք ածանցներ ունեցող բառերը( գործօն, կտրօն, զարթօնք եւն) :

դ. Այն բառերը, որոնք վերջանում են օ հնչիւնով, բառի վերջին աւելացնում ենք յ (երեկոյ, անհաճոյ, մեծարգոյ): Բացառութիւն են միայն այո եւ քո բառերը, որոնք թէեւ օ-ով են վերջանում եւ պիտի վերջում յաւէիք յ , բայց գրում ենք առանց յ –ի յաւելումի:

ե. Բառավերջում երբ լսում ենք օ, գրում ենք ոյ (երեկոյ, ներքոյ, յետոյ, պահածոյ եւն) : բացառութիւն են միայն այո եւ քո բառերը, որոնք թէեւ վերջանում են ո-ով, բայց յ-ով չեն ստանում:

Յ-Հ ուղղագրութիւնը

Յ-ն բառասկզբում պէտք է կարդալ հ, քանի որ հ-ի նման է հնչում:

ա. Հ լսւող բառերի մեծ մասը գրում ենք հ-ով, փոքր մասը, մօտ 100 բառ, գրւում է յ-ով:

բ. Եթէ գրական լեզուի հ-ով սկսուող բառասկզբի հ-ն Վանի, Խոյի, Բայազէտի եւ այլ բարբառներում հնչում է խ, այդ բառերը գրականում գրում մենք ոչ թէ յ, այլ հ(խաց-հաց- խայ- հայ, խա- հա):

գ. Եթէ բառասկզբի հ-ն հանելուց, բառի իմաստը չի փոխւում, այլ մնում է նոյնը, այդ բառերի բացարձակ մեծամասնութիւնը գրում ենք յ-ով(աջող-յաջող, օնք-յօնք, առաջ-յառաջ, արձակուել-յարձակուել: Նոյնը վերաբերում է նաեւ բոլոր այն յատուկ անուններին, որոնք խօսակցականում եւ բարբառներում գործածւում են նաեւ առանց յ տառի: Այդ անունները գրում ենք յ-ով: Կան Յ-ով սկսւող եւս մի քանի յատուկ անուններ, որոնք գրում ենք Յ-ով. Յիսուս, Յոբ, Յովհան, Յուդայ, Յուսիկ, Յասմիկ եւն:

դ. Բաղաձայներից առաջ հ լսւելիս միշտ գրում ենք հ, ոչ թէ յ (հրաշք, հրուանդան, հմուտ, հսկայ, հնազանդ, հպարտ, հռչակ, հզօր եւլն): Բացառութիւն են միայն ղ-ից առաջ գրւող ընդամէնը 4 բառեր ` յղի, յղել, յղկել, յղփանալ, երբ բաղաձայնից առաջ հ լսուելիս ոչ թէ հ է գրւում, այլ` յ :

ե. Ս տառից առաջ հ լսւող բոլոր բառերը նոյնպէս գրւում են հ-ով (հսկայ եւ այլն): Բացառութիւն է միայն մէկ բառ`յստակ:

զ.Աւանդական ուղղագրութեամբ բառավերջի ա եւ ո տառերից յետոյ միշտ գրում ենք չարտասանւող յ` ծառայ, երեկոյ, գուլպայ, փեսայ եւլն:

 

Որոնում

Վերջին տեսանիւթեր

?>?>