Այսօր խորհրդային քաղկալանավորի պաշտպանության օրն է: Այդ առթիվ զրուցեցինք Հայաստանի անկախության պայքարի առաջնորդ, խորհրդային քաղբանտարկյալ ՊԱՐՈՒՅՐ ՀԱՅՐԻԿՅԱՆԻ հետ:

-Պարոն Հայրիկյան, ե՞րբ ի հայտ եկան Խորհրդային Միության առաջին քաղբանտարկյալները:

-Հենց Խորհրդային Միության առաջին տարիներից: Պարզապես այդ ժամանակ քաղաքական հետապնդյալների կալանավորումները լինում էին կարճատև. բոլորին շուտ գնդակահարում էին:

-Իսկ ո՞ր շրջանում արդեն գաղափարական և կազմակերպական տեսակետից առավել ամբողջական դարձան:

-Նախնական փուլում, երբ բոլշևիկյան տեռորը բացահայտորեն գործում էր որպես երկրի քաղաքականություն, դժվար էր քաղկալանավորների մասին խոսել որպես քաղաքական այլախոհների: Այն ժամանակ հետապնդվում էին բոլոր նրանք, ովքեր մի փոքր կասկածվում էին: Կամ էլ խնդիր էր դրված զանգվածներին վախեցնելու համար մարդկանց կոտորել, անգամ` իրենց կողմնակիցներին:

Դասական իմաստով այլախոհությունը, կամ քաղաքական իմաստով քաղկալանավոր հասկացությունն ասպարեզ եկավ այն պահից, երբ խորհրդային իշխանությունները որդեգրեցին իրավական պետության գործելակերպ: Դա արդեն խրուշչյովյան ժամանակներն էին, երբ բռնադատումները համարվեցին հանցավոր քայլ: Իհարկե, նրանից չէր, որ քաղաքակրթվել էին, պարզապես կոմունիստները նկատեցին, որ իրենց պատժիչ մարմինը կոմունիստներին ավելի շատ է վնասել ու կոտորել, քան դա արել են բոլոր հակառակորդները միասին վերցրած: Եվ դրանից ելնելով` որոշեցին ամեն ինչ դնել օրենքի շրջանակներում:

Ընդունվեց նաև նոր քրեական օրենսգիրք, ուր կային երկու հոդվածներ. 206 պրիմ, որը ենթադրում էր սովետական կարգը արատավորող զրպարտությունների տարածում, և 65 հոդվածը` հակասովետական ագիտացիա և պրոպագանդա: Չնայած այլ հոդվածներով ևս դատվում էին, նաև` զուտ քրեական հոդվածներով, ու հայտնվում էին հոգեբուժարաններում:

-Իսկ առավել ո՞ր հանրապետությունից էին նրանք, կամ ավելի ճիշտ` ո՞ր ազգի ներկայացուցիչներ էին:

-Քանակապես շատ էին ուկրաինացիներն ու ռուսները: Բայց տոկոսային հարաբերությամբ ամենից շատ հայերն էին: Կային նաև հրեաներ, որոնք, սակայն, միշտ չէր, որ իրենց ազգային գործերով էին հանդես գալիս: Պատերազմից հետո երևան եկան նաև լիտվացիներ, էստոնացիներ, քիչ թվով նաև` լատիշներ, որոնք, ճիշտ է, համարվում էին պատերազմի հանցագործներ, բայց ըստ էության քաղկալանավորներ էին:

Իսկ դասական իմաստով, որպես խղճի կալանավոր, ինչպես ասացի, տոկոսային առումով առաջինը հայերն էին: Հայերը նաև որոշակի որակ էին ներկայացնում: Ընդհանրապես այսպես էր «կարգը». կա կազմակերպություն, կան համախոհներ, նրանք բացահայտվեցին, դատվեցին` կազմակերպությունը վերանում էր:

Հայերը որակական իմաստով իսկապես բացառություն էին: Ազգային Միացյալ կուսակցությունը ժամանակի ընթացքում դարձավ բոլոր անկոտրում քաղկալանավորների կազմակերպությունը: Այն տեղի ունեցավ ուկրիանացի քաղբանտարկյալի նախաձեռնությամբ, ով հետմահու դարձավ այդ երկրի ազգային հերոսը:

-Պարոն Հայրիկյան, դուք որքա՞ն եք անցկացրել բանտերում և աքսորավայրերում:

-Նաև երկրից արտաքսումը ներառյալ, ստացվում է 20-ից ավելի:

-Երբ ազատվում ու վերադառնում էիք, հասարակությանը ինտեգրվելը հե՞շտ էր լինում: Կամ տեղյակներն ի՞նչ աչքով էին նայում ձեզ:

-Չորս դատվածություն եմ ունեցել, բայց ազատվել եմ երկու անգամ: Առաջին կալանքիցս վերադարձա 24 տարեկան հասակում: 20 տարեկան էի, երբ դատվեցի, և այն ժամանակ հասարակության համար ակնհայտ էր, որ գործ ունեն գաղափարական նոր որակի հետ: Քանզի երիտասարդ, հազիվ 20-ը բոլորած մարդիկ սրությամբ ընկալում են պետականության վերականգնման կարևորությունը: Խոսքն, իհարկե, ոչ թե անձամբ իմ, այլ կազմակերպության մասին է: Դատս անցավ խանդավառության, անգամ` սիրո մթնոլորտում: Դատավորների մոտ ևս դա նկատելի էր: Պատկերացրեք` ԿԳԲ-ի դատախազը պահանջեց յոթ տարվա, բայց ստացա ընդամենը 4 տարվա ազատազրկում: Նույնպես` Աշոտ Նավասարդյանի և ուրիշների պարագայում:

Իսկ ինչ վերաբերում է, թե ինչպես եղավ վերադառնալուց հետո, ասեմ, որ կալանքի մեջ գտնվելով իսկ ես ամուր կապերի մեջ էի դրսի հետ: Գաղտնագրերով էի շփվում ընկերներիս հետ: Դրսի աշխարհից կտրված չէի, կտրված չէի նաև պայքարից: Այն էլ ասեմ. որ կալանավայրերի ամենաշատ նամակ ստացողը միշտ ես եմ եղել: Այնպես որ, երբ հայտնվել եմ ազատության մեջ, երբեք չեմ ունեցել վերաարմատավորվելու, վերականգնվելու, կամ ձեր բառով ասած` հասարակությանն ինտեգրվելու խնդիր: Առաջին անգամ երբ վերադարձա աքսորից, օդանավակայանում մարդկային ամբողջ մի բազմություն է ինձ դիմավորել: Նույն կերպ` երբ 1990-ին վերադարձա արտաքսումից:

-Դուք այն ժամանակ հավատու՞մ էիք, որ պատմական իրադարձություններն այսպես արագորեն կզարգանան. Խորհրդային Միությունը կփլուզվի, ու մենք կունենանք անկախ պետություն: Թե՞ ձեր արածը ընդամենը մահապարտի գործ էր:

- Իմ առաջին կալանքի ժամանակ, երդ դեռ 20 տարեկան էի, դատարանում մոտավորապես այսպիսի ելույթ եմ ունեցել. այո, անկախություն ձեռք բերելը դժվարին է, ճանապարհներն ամբողջությամբ հստակ չեն: Բայցև անկախությունն այնպիսի մեծ նպատակ է, որին հասնելու միայն մեկ ճանապարհ չի կարող լինել: Այն ժամանակ ես ինձ ներշնչում էի Կուկունյանի ոգով: Այն է` կարող է մենք կոնկրետ արդյունքի չհասնենք, բայց մի քայլ առաջ ենք գնում մեր ճանապարհին, որը կօգնի մեզանից հետո եկողներին:

Բայց արդեն հետո ես ոչ թե ենթադրում էի, որ անկախությունը լինելու է, այլ կարծում էի, որ դա հենց մենք պետք է անենք: Եվ երբ ես 1973-ին հրապարակ իջեցրեցի «անկախություն` հանրաքվեի ճանապարհով» գաղափարը, շատերը դրան անպատրաստ էին: Բայց հետո նրանք շատ արագ ընկալում էին այն: Խորհրդային կայսրության պայմաններում մենք առաջին անգամ համատեղում էինք մարդու իրավունքները և ազգի իրավունքները, որոնք սովորաբար հակադրում են իրար, անգամ հիմա են հակադրում:

Հետո հանդես եկավ Ազգային Ինքնորոշում միավորումը, որն, ըստ էության, նույն Ազգային Միացյալ կուսակցությունն էր: Քանզի այս կուսակցության վերջին ղեկավարը ես եմ եղել: Մենք արդեն գիտեինք, որ ոչ թե գնում ենք ժամանակին ընդառաջ, այլ ժամանակն ենք կերտում:

Ես հասկացա նաև մեկ այլ բան, որ ամենահզոր զենքը սերն է: Իսկ եթե սերն ուղեկցվում է հավատով, անգամ եթե մանանեխի հատիկի չափով հավատ ոնենաս, սարերին հրամայես լցվեն ծովը, կլցվեն: Ես ոչ միայն հավատում էի, այլև գիտեի, որ դա է ճանապարհը: Իհարկե, չգիտեի, որ Աստված իմ հանդեպ այնքան բարեհաճ կլինի, որ կհասնեմ նաև այս օրերին:

Իսկ ինչ վերաբերում է հետագային, արդեն ուրիշ էր: 1987 թվականին, երբ հրատարակեցինք «Անկախություն» թերթը, նույնիսկ նախկին այլախոհ իմ ընկերներն ինձ հարցնում էին.

-Պարույր, դու հավատո՞ւմ ես, որ անկախությունը պիտի լինի:

Իրենց էի հարցնում.

-Իսկ դուք չե՞ք հավատում:

Պատասխանում էին.

-Դե մի օր լինելու է, բայց….

Ապա մեկն ուղղակի հարց տվեց.

-Քո կարծիքով՝ քանի՞ տարուց կլինի:

-Հինգ տարուց,-պատասխանեցի:

Տեսնեիք նրանց ծիծաղը, փորները` բռնած…

Ես հանգիստ ավելացրեցի.

-Տղերք, ես գիտեմ, որ երկու տարուց է լինելու: Ձեզ համար ասացի` հինգ տարի, որ չվախենաք:

Իրականում անկախությունը եղավ մեկ տարի հետո: Որովհետև երբ 1988-ի նոյեմբերի 22-ին Հայաստանի Գերագույն Սովետի անդամները` հակադրվելով Մոսկվային, որոշեցին նիստը գումարել Օպերայի դահլիճում, դա անկախության ակտ էր:

Կազմակերպիչներն իրենք էլ չհասկացան, թե ի՞նչ են անում, ի՞նչ է տեղի ունենում: Բայց Մոսկվան հասկացավ: Եվ մեզ պատժեց երկրաշարժային զենքով:

Այո, ես գիտեի, որ անկախություն կլինի, բայց գիտեի ո՛չ իմ պայքարի սկզբնական շրջանում: Դուք ճիշտ բնութագրեցիք. նախնական փուլում մահապարտների նման մենք գնում էինք մեր գործն անելու` մահ կամ ազատ Հայաստան: Միով բանիվ` ես ոչ թե նստել-երազել-սպասել եմ, հավանական կամ անհավանական եմ համարել, այլ գնացել եմ ճանապարհով, որ լինի այն, ինչ որ եղավ:

Եվ պատահական չէ, որ հետագայում դարձա Խորհրդային Միության բոլոր ազգերի ժողովրդավարական շարժումների ղեկավարը: Ընտրվեցի Փարիզում:

-Այսօր մեր երկրում էլ կան քաղբանտարկյալներ: Դուք դա կպատկերացնեի՞ք ժամանակին:

-Չէի պատկերացնեի: Ես կարծում էի, որ մեր որակը կդառնա Հայաստանում գերիշխողը: Մեր որակը ասելով նկատի ունեմ մարդու իրավունքներ և ժողովրդավարություն: Եվ` հեռացում Ռուսաստանի իմպերիալիստական նկրտումների շրջանակից: Որովհետև քաղաքական ազատությունների, քաղաքակրթական ձեռքբերումների ուղիով գնացող մարդիկ ու նրանց գաղափարների հաղթանակը Հայաստանում կարմատավորեին այդ արժեքները: Բայց այդ ընթացքում ԿԳԲ-ն ինձ արտաքսեց, որպեսզի մեր ժողովուրդը հայտնվի իր գործակալների տրամադրության տակ: Սա՛ է ամենը:

Ընդհանրապես, ամեն ազգ ճգնաժամային ժամանակներում ունենում է առաջնորդ, իմ ընկերները առաջնորդներ եղան Արևելյան Եվրոպայի մի շարք երկրներում: Իսկ մեզ մոտ ամեն ինչ արեցին, որ ես իշխանության չգամ: Դա մի անգամ խոստովանեց Վազգեն Մանուկյանը, ասաց, որ Կրյուչկովն է այդ մասին իրեն ասել:

Իսկ ես նպատակ ու համոզմունք ունեի, որ Հայաստանը պետք է դառնա ազատությունների երկիր: Եվ դրանք խոսքեր չէին, ինձ մոտ կան փաստաթղթեր, որոնք հենց այդ են վկայում:

Գոհար Սարդարյան

Սղբիւր Nyut.am

«Պաշտպանության նախարարը բավական հանգիստ էր: Ես, որպես քաղաքական գործիչ, խիստ անհանգիստ եմ: Մեր իշխանությունների՝ համարժեք միջազգային արձագանք չտալը նշանակում է հրամցնել այդ քայլերը, որովհետեւ եթե իշխանությունները տրվում են այս կամ այն հայրենասիրական, հոգեբանական տեսակետից գուցեեւ արդարացված այն հոխորտանքներին, բայց մենք միջազգային իրավունքի ենթակա ենք: Մենք պետք է միջազգային իրավունքի մեր լծակներն օգտագործենք՝ նաեւ մեր քաղաքացիների անվտանգությունն ապահովելու համար: Նույնիսկ 1 կրակոցը պետք է շատ լուրջ աղմուկի պատճառ դառնար»,- ԱԻՄ առաջնորդ Պարույր Հայրիկյանն Aravot.am-ի հետ զրույցում իր մտահոգությունը հայտնեց հայ-ադրբեջանական սահմանում ստեղծված լարվածության հետ կապված:

Հիշեցնենք, որ հուլիսի 1-ին Տավուշի մարզի Այգեձոր գյուղի մերձակայքում ադրբեջանցիները դիվերսիոն-հետախուզական գործողության փորձ են ձեռնարկել, փորձել են շրջապատման մեջ առնել ՀՀ ԶՈԻ-երի դիրքերից մեկը, ինչը կասեցվել է:

Ըստ Պարույր Հայրիկյանի, եթե հայկական կողմն ասում է, որ մենք էլ կկրակենք, բնականաբար, չի կարող այլեւս միջազգային կառույցների մոտ կուրծք ծեծել, որ զինադադարի ռեժիմը խախտվում է. «Ինչպես մենամարտի ժամանակ ասում են՝ ընտրեք, զենքի որ տեսակն եք ուզում, մերոնք հիմա հակառակորդի պարտադրած զինատեսակն են ընտրում, այնինչ կան դիվանագիտական զինատեսակներ, որոնք կարող են շատ արդյունավետ օգտագործվել: Այլ բան է, երբ դու ինչ-որ գործողություններ ես կատարում պաշտպանվելու համար եւ այլ բան, երբ դու ունես միջազգային ներգործության հնարավորություններ եւ դրանք չես օգտագործում: Օրինակ, մեր նախագահը կարող էր հրավիրել բոլոր, գոնե ԵԱՀԿ-ի երկրների դեսպաններին եւ ասել, որ զինադադարի ռեժիմը խախտված է: Հա, ասենք, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, մեծամտությունից ելնելով՝ սխալ արեց, Հայաստանին ներքաշեց հակամարտության մեջ, Հայաստանի ստորագրությունն էլ դրեց այդ զինադադարի փաստաթղթի տակ: Հայաստանն ընդամենը երաշխավոր է եղել, ի՞նչ կապ ունի այդ հակամարտության հետ Հայաստանը: Հիմա Սերժ Սարգսյանը կարող էր ասել՝ Հայաստանի նկատմամբ ագրեսիա է կատարվում՝ ԵԱՀԿ անդամ պետության կողմից: Մենք ձեզ կոչ ենք անում միջոցներ ձեռնարկեք: Հայաստանը կարող էր զուտ պաշտպանողական դիրքորոշում որդեգրեր»:

Պարույր Հայրիկյանը նաեւ վստահեցրեց, որ հիմա համարժեք չեն մեր գործողությունները, համակարգված չեն, բացակայում է ազգային փորձառության գիտակցությունը: Իսկ սա համակարգային մոտեցում պահանջող խնդիր է: